Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тош ке нт давлат



Download 4,43 Mb.
Pdf ko'rish
bet11/42
Sana13.06.2022
Hajmi4,43 Mb.
#660917
TuriМонография
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   42
Bog'liq
ФОНЕТИК ФОНЕМАТИК НУТҚ КАМЧИЛИКЛАПИНИ БАРТАРАФ ЭТИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

Ундош товушлар бирикмаси
1 -жадвал
Б
в
г
д
ж
3
й
к
л
м
н
Нг п
р
с
т
ф
X
ч
ж
ш
к
F
Б
+
+
+
+
+
4
+
+
+
+
+
+
+
+
+
В
+
4
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
4
+
+
+
4-
+
Г
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Д
+
+
+
+
+
+
+
+
+
4
+
4
+
+
+
+
+
ж
+
+
+
+
+
+
4
+
+
+
4
4-
+
3
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
4-
й
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
4
+
+
+
4-
+
к
+
+
+
4
+
4
4
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
4-
л
4
+
+ +
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
4-
4-
+
м
+
+
4
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
4-
4-
+
н
+
+
+
+
+
4
+
+
+
+
+
+
+
4
+
+
+
+
+
+
4-
4-
4
Hr
+
+
+ +
+ +
+ + +
4
+ +
4
+
4-
п
4
+ +
+ +
4
+ + + + + +
4-
4
р
+ + + + + + +
4
+ + +
+ +
4
+ +
4
+ + +
4-
4
4
с
+ +
+
4
+ + + + + +
+ +
4
4
+ + + + +
4-
4
т
+ + +
+ + +
4-
+ +
4
4
+ + + + +
4
+ +
4-
ф
+
4
+ +
+
4
4
+ + + + + +
4-
4
X
+
+
4
+ +
+ +
4
+ + + +
ч
+ +
+ +
4
+ + +
4-
ж
+ +
ш
+ + +
4
+ + + +
+
4
+ + + + + + +
4-
4-
4
J L
+ + + +
4
+
+ + +
+ + +
4
+ +
4-
4-
F
+ + + + + + +
+ +
4
4
+
4
+
J L + +
+ +
4
4
4
4
+
+ + + +
+
4-
4-
4
28


Узбек ва рус тнллари ундош фонемаларининг таккосий жадвалн
_____ _________ _____________________________ __________________ 
2-жадвал
Овоз ва
Ш О В К И Н Н И Н Г
иштирокига
кура
Артикуляция 
сига кура
Жарангли,
жарангсиз
лигига
кура
Артикуляцион органга кура
Бугиз
ундошлари
Лаб
Тил
Лаб-лаб
Лаб-
Т И Ш
Тил-
олди
Тил
урта
Тил
орка
Чукур 
тил орка
Шовкинли
Сонорлар
Портловчи
Африкатлар
Фрикатлар
Бурун ён 
титровчилар
Жарангсиз
Жарангли
Жарангсиз
Жарангли
Жарангсиз
Жарангли
п п
(п)
т т
(т)
К
(К)
(к)
бб
(б)
д д
( д )
г
(г)
Н ц
(Ч)(ц)
(ж)
Ф Ф
( Ф 1 )
с с 
(С) 
ш ш
X
X
в в
( в 1 )
3 3 
( 3 )
ж ж 
(ж)
й
(й)
м м 
(м)
н н 
(Н) 
л л
( л )
рр
(р)
нг
29


3. Онтогенезда фонематик эшитувнинг ривожланиши
Энг аввало, фонема, фонематик эшитув, фонематик идрок 
хакидаги тушунчаларни аникдаштириб олиш зарур.
Фонематик эшитув 
- бу нозик тизимлаштирилган эшитув булиб 
у она тилидаги фонемаларни таниш ва фаркдашга имкон беради. У 
физиологик эшитувнинг бир кисми булиб, уларни эшитилаётган 
товуш 
эталонларини 
карши 
куйишга 
ва 
мослаштиришга 
йуналтирилган.
Фонематик идрок 
- бу фонемаларни фарклаш ва ажратишга 
кура, 
суз таркибидаги товушларни 
аникдаш 
буйича 
аклий 
фаолиятдир.
Фонематик эшитув 
- танафуссиз бугинлар каторини назорат 
килишни амалга оширади.
Нуткий эшитув-фонетик ва фонематик эшитувни хамкорликдаги 
фаолияти булиб, у нафакат узгалар нуткини кабул килади ва 
бахолайди, балки уз нущини хам назорат килади. Нущий эшитув 
талаффузи шакилланишининг асоси хисобланади.
Фонематик эшитув нуткий фаолиятнинг бугинларидан бири 
булиб, бола психологик фаолиятнинг бошка турларини хам 
таъмиллайди: перцептив, корнитив, бошкарувчи ва бонщалар.
Купгина 
олимларнинг 
маълумотларига 
кура, 
идрокнинг 
шаклланмаганлиги нуткий камчиликларга олиб келувчи сабаблар 
ичидан биринчи уринни эгаллайди. Шунингдек, мактабгача ёшдаги 
болаларни укиш фаолиятига мослаша олмасликларига хам сабаб 
булади.
Онтогенезда 
товуш 
кузгатувчларига 
таъсир 
курсатиш 
чакалокларда хам кузатилади. 
У боланинг чучиши, 
кузини 
пирпиратиши, нафаси ва пульсини узгариши билан ифодаланади.
Кейинчалик 2-хафталикда товушли кузгатувчилар болада умумий 
харакатларнинг губсташига, кичкиришининг тухташига олиб келади. 
Бу барча реакциялар (таъсирлар) тугма характерда булиб, шартсиз 
рефлекслардир.
Товуш кузгатувчиларига биринчи шартли рефлекслар болаларда 
бола хаётининг биринчи ойида ва иккинчи ойи бошида пайдо булади.
30


Товуш сигналини куп маротаба мустахкамлаш натижасида (масалан, 
■^широк) болани озиклантиришда, бола бу сигналлар (товуш)га 
с^риш харакатлари б план жав об бера бошлайди, Шу билан бир 
вактда у товуш манбаи келган томонга караб бошини буради.
Учинчи ва туртинчи ойга келиб бола сифат жихатидан турли 
товушларни (масалан,роял ва кунгирок товушлари) ва турли 
баландликдаги бир турдаги товушларни фарклай бошлайди. 3 
ойликдан 6 ойликкача булган ёшда асосий семантик босим 
интонацияга тушади. 
Бу 
вактда 
бол ада уз 
кечинмаларини 
(масалан,ёкимли ёки ёкимсиз) овоз оттенкалари оркали ифодалаш ва 
интонацияларни фаркдаш кобилияти ривожланади. 
Хаётининг 
биринчи йилининг кейинги ойларида эшитув анализаторининг 
ривожланиши 
кузатилади. 
Бола 
атроф-оламдаги 
товушларни, 
одамлар овозларини ажрата бошлайди ва уларга турлича жавоб 
цайтаради. Бола”тушуна”бошлаган сузлар ва иборалар улар учун 
етарлича кисмларга ажратилмаган куринишда ва додисаларни 
билдирувчи сигналлардир (итнинг вовиллаши, соатнинг кунгроги ва 
хаказолар).
5-6 
ойлик 
бола 
бирортаси 
томонцдан 
“соат” 
сузининг 
талаффузига мос предметни кзфсатса, тугри таъсир курсата олади. 
Аммо бунда унта агар “соат” сузи урнига айтилишига кура ухшаш 
бугинлар: ти-ти, ёки пи-пи, дейилса хам, у шу харакатни бажаради. 
Шу тарика бола сузни унинг ритимига, умумий товушларнинг ташки 
куринишига кура ажратиб олади. Суз таркибига кирувчи товушлар 
улар томонидан хам таркок холда идрок этилади. Шунинг учун улар 
акустик 
жихатдан 
ухшаш 
товушларга 
ажратилади. 
Эшитув 
анализаторининг кейинги ривожланиши унда иккинчи сигнал 
(товуш)тизимининг интенсив ривожланиши билан боглик булиб, 
нуткнинг тузилишини умумий фонематик идрок этшцдан анча 
дифференциал идрок этишга утиши билан характерланади. Агар бола 
хаётининг биринчи йилида нуткда интонация ва ритмни илгаб олса, 
унда 2 ёшда у нуткдаги товушларни, сузнинг товуш таркибини анча 
аник фарклай бошлайди.
31


Товушларнинг суздаги урнини аниклаш болаларда аста секин 
ривожланиб боради.
Биринчи булиб болалар анча купол карама-карши куйилган унли 
ва ундош товушларни фарклайди, аммо бу гурухлар ичида кенг 
етакчилик кузатилади, ундошлар х;али умуман фаркланмайди, 
унлилар ичида эса анча аник ва осон талаффуз килинадиган (а) 
товуши ажратилиб, унга колган барча унли товушларга карши,узаро 
дифференцияланмаган товушлар куйилади:
*кейинчалик унлилар “ ичида”дифеференсация амалга ошади ( и- 
у )(э - о)(и-о).(э-у); кейинчалик у бошка юкори частотали товушлар 
(и-э); (у-о) паст частотали товушларни фарклай бошлайди.
Кейин ундошлар “ичида'1 ги оппозитциялар шаклланади. Суз 
таркибидаги товушларни тушириб колдириш ёки товушни у мумий 
товушлар каторидан аниклаш сонор товушларнинг шовкинлигидан, 
портловчиларни сиргалувчилардан, жаранглиларни жарангсизлардан 
ажратиши.
Болаларда фониматик эшитув аста-секин табиий ривожланиш 
жараёнида шаклланади. Бола 7-11 
ойликда сузларга таъсир 
билдиради, аммо бу сузни предметли маъносига эмас, унинг охднг 
томонига эътибор каратиш булади .
Бу давр нущ ривожланишининг фонемагача булган даври деб 
аталади.
1 ёшга келиб, суз биринчи бор мулокот куроли сифатида хизмат 
килади, тил воситасида характерини олади ва бола унинг товуш 
доирасига таъсир курсата бошлайди (унинг таркибига кирувчи 
фонемалар).
Кейинчалик фонематик ривожланиш кескин амалга ошиб, доимо 
талаффуз такомиллапгувининг асоси булиб хизмат киладиган
боланинг артикуляцион имкониятларидан илгарлаб кетади, деб 
хисоблайди.
А.Н.Гвоздев, Н.Х.Швачкиннинг такидлашича, 2 ёшнинг охирига 
келиб, нуткни тушунишда бола фонематик идрокда она тилидаги 
барча товушлардан фойдаланади. Тахминан 3 ёшга келиб бола 
эшитувга кура барча товушларни фарклаш кобилиятига эга булади,
32


дейишади, болаларни нуткий эшитувини урганган машхур олимлар 
фонематик эшитуви болаларда етарлича шаклланган булади. Аммо 
фонематик эшитувнинг ривожланиши ва унинг такомиллашуви 
мактабгача ёшда давом этади. Болани фонематик эшитувини 
ривожлантиришнинг етакчи омили, унинг нуткини атрофдаги 
одамлар 
билан 
мулокаот 
жараёнида 
тулик 
ривожланиши 
хисобланади.
Болада фонематик эшитув импрессив нуткни ривожлантириш 
асосида шаклланади. 
Фонематик 
эшитув ни 
эгаллаш 
нуткий 
фаолиятнинг бошка шаклларига - огзаки нутк, укиш, ёзиш билан 
бирга келади, шунинг учун фонематик эшитув барча мураккаб 
нущий тизимнинг асоси хисобланади.
Нуткни идрок этишда бола куп киррали товушларга дуч келади: 
нуткда иштирок этувчи товушлар узгарувчан. У жуда куп турдаги 
товушларни эшитади, улар бугин кетма-кетлигида бирикиб, узлуксиз 
комплентларни ташкил этади, У ни булар ичидаги шундай фонемага 
диккатини каратиш керакки, битта фонемани у доимий белгисига 
кура бошка барча товушлар ичидан ажрата олеин, бунта битта 
фонема (тил бирлиги сифатида) бошкасига карама карши куйилсин. 
Агар бола бунта урганмаса, у битта сузни бошкасидан ажрата 
олмайди, уни таний олмайди. Бола ривожланиши жараёнида зарурий 
кобилият 
сифатида 
фонематик 
эшитув 
ривожланади. 
Н.И.Жинкиннинг фикрича бус из нутк ривожланмайди. Фонематик 
эшитув сузини ташкил этувчи фонемаларни фаркдаш ва таниш 
операцияларни амалга оширади. У биринчи навбатда болада нуткни 
ривожланиш жараёнида шаклланади. Бунда фонематик эшитув хам 
ривожланади, у “бугинларнинг узлуксиз катори”ни кузатишни амалга 
оширади. Фонемалар талаффуз этилган вариантда берилар экан бунда 
товушлар (аллафонларда) меъёрда умум кабул килинган, одатий 
равишда талффуз килиниши керак, булмаса уларнинг эшитувчилар 
англашда кийналади. Тилга дойр товушлар ноодатий талаффузи 
фонетик эшитув томонидан нотугри деб бахоланади. Фонематик ва 
фонетик эшитув (улар биргаликда нуткий эшитув ни ташкил этади) 
нафакат узгалар нуткини кабул килиш ва бахолашни амалга оширади,
33


балки узиннги нущини назорат килишни хам амалга оширади. 
Нущий эшитув меъёридаги талаффузни шаккиллантиришнинг махим 
шарти хисобланади.
Агар 
бол ада 
алохида 
товушларнинг 
акустик 
образи
шакллланмаган булса, фонемалар эшитилишига кура фаркланмайди, 
бу товушларнинг алмаштирилишига олиб келади. Нутк учун зарур 
булган барча товушлар шаклланмагунча артикуляр база гулик 
хисобланмайди.
Бопща холларда болада барча артикуляцион холатлар шаклланган 
булади, аммо баъзи холатларни фарклаш малакаси булмайди, бу 
танланган товушни нотугри талаффуз этишга олиб келади. Бунинг 
окибатида фонемалар алмаштирилади, битта суз турли хил товушлар 
катори сифатида кабул 
килинади. 
Бу ходиса фонемаларни 
(товушларни) узаро алмаштирилиши ёки кориштирилиши деб 
аталади. 
Товушларни 
алмаштирилиши 
ёки 
кориштирилиши 
фонологик 
ёки 
шунингдек 
фонематик 
нуксонлар 
сифатида 
гурухланади, Боладаги фонематик эшитув ва фонематик эшитувнинг 
бузилиши натижасида товушлар талаффузи бузил ади.
Бу тоифа болаларнинг товушлар талаффузи холати куйидаги 
хусусиятлар билан характерланади:
Нуткда у ёки бу товушларнинг йуклиги ва товушларни 
алмаштирилиш холатлари:
1. 
Артикуляцион жихатдан мураккаб товушлар, артикуляция си 
осон товушларга алмаштирилади. Масалан (С), (Ш) - (Ф) га (Р) 
товуш урнига - (Л) - (Й), (m)- (g)ra алмаштирилади. Товушнинг 
йуклиги 
ёки 
уни 
бопща 
артикуляцион 
белгисига 
кура 
алмаштирилиши унта мос фонемаларнинг коришувига шароит 
яратади.
Артикулятор 
ёки 
акустик 
жихатдан 
я кин 
товушларнинг 
алмаштирилиш ида 
болада 
артикулема 
шакилланади, 
аммо
фонеманинг шакилланиши тугалланмайди.
Турли 
фонетик 
гурухларга 
тегишли 
якин 
товушларни 
фаркдашдаги 
кийинчилик 
уларни 
укиш 
ва 
ёзишда 
хам 
алмаштирилишига олиб келади.
34


Нуткда товушларни нотугри куллаш купи билан 16-20 тагача 
б^лиши мумкин. Купинча шовкинли ва сиргалувчи: (с),(ч),(ш), (з),(ц), 
(*), (т) ва (д), (л), (р),товушлари, жарангли товушларнинг жарангсиз 
жуфтлари етарлича шакилланмаган булади.
2. Артикуляциясига кура >Ьсшаш товушларнинг алмаштирилиши. 
Икки ёки бир нечта артикуляцион жихатдан я кин товушлар урнига 
оралик, ноаник товушлар талаффуз килинади, ш ва с товуши урнига 
юмшок (ш), ч ва т товуши урнига юмшатилган (ч)товуши.
Бундай алмаштиришларнинг сабаби фонематик эшитувнинг 
етарлича шаклланмаганлиги ёки уни бузилиши хнсобланади.
3. Нуткда товушларни нотургун кулланилиши.Баъзи товушларни 
болалар курсатма асосида алохида (яжка) холда тугри талаффуз 
килишади аммо нуткда талаффуз кила олмайди ёки алмаштиради. 
Баъзан бола битта сузни турли холатда такрорлашда турлича 
талаффуз килади. Шундай холатлар хам буладики, бола бир фонетик 
гурухга тегишли товушларни алмаштиради, бопща товушларни бузиб 
талаффуз килади.
Бундай нуксон фонетико-фонематик бузилиш дейилади.
4. Бир ёки бир нечта товушларнинг бузиб талаффуз килиниши.
Бола 2-4 товушни бузиб талаффуз килиши ёки нуксонсиз
гапириши мумкин, аммо эштишида турли гурухларга тегишли купрок 
товушларни фарклай олмайди. Талаффузнинг яхши эканлиги б азан 
фонематик жараёнларни чу кур ривожланмаганлигини беркитиши 
мумкин.
Товушларни бузиб талаффуз килинишининг асосий сабаби
одатда, артикуляцион моториканинг ривожланмаганлиги ёки унинг 
бузулиши хцсобланади. Бу фонематик бузулишларга тегишли.
Тадкикот натижалари ва узининг физик-акустик хусусиятларига 
кура турлича товушлар функцияларини карама-карши куйиш, 
товушларнинг баъзи белгилари сузларни фарклаш функциясини 
бажариши аникланган. 
Нуткий мулокотни таъминлай туриб, 
товушлар ижтимоий функцияга эга булади. Нущнинг товуш 
томонидаги ижтимоий ахамиятга эга сифатларни биринчи уринга 
куйиб мутахасислар фонемани урганиш хакидаги вазифани хал
3 5


этишни ишлаб чикиб, унда тилнинг товуш томонидаги асосий 
бирликлари хакидаги муаммоларни хал этиш усуллари берилган. 
Нущнинг товуш томонини урганиш натижасида нущимиздаги 
товушларнинг муносабати хилма-хил ва ноодатий, турли-туманлиги 
аникланди.
Товушларни урганишда куйидаги аспектлар маълум булган:
1) нутк товушларининг физик хусусиятларини назарда тутувчи, 
яъни товуш тонлари ва шовкинлари;
2) физиологик-товушлар талаффузида иштирок этувчи инсон 
организмларини урганувчи;
3) ижтимоий - нущ товушларини уларнинг ахамиятига кура 
мулокот куроли максадида урганувчи.
Бу муаммони куриб чикишда биринчи уринда ижтимоий аспект 
назарда тутилади.Нуткдаги товушларни билдириш учун ижтимоий 
аспектда “фонема” атамаси кулланилади.
Маълумотни тилга тегишли фонемалар тизими ташкил этади. 
Улар бир-бири билан муносабатда булади. Хар бир фонема узининг 
оттенкасига кура, бошка товушларга улардаги акустик фарклар 
асосида гапирувчини эшитиб илгаб олишга кура карама-карши 
куйилади.
Фонемаларни фарклаш кобилияти айникса, бир товушга кура 
фаркланадиган сузларни карама-карши куйганда яккол куринади, 
масалан, тол-пол, чол-сол, сим-шим каби бу [т],[п],[ч],[с],[ш] 
товушлар узбек тилида алохида фонема эканлигини курсатади.
Бу фонемаларни гапирувчи яхши фарклай олмаса, купгина 
сузларни талаффузда фарклай олмайди, у нуткни тушунишни 
кийинлаштиради.
А.Гвоздевнинг курсатишича, фонемалар маъновий бирликларни 
фарклашга хизмат кила туриб улар 
уз
холича маънони англатмайди. 
Фонема - бу тилнинг кичик бирлиги хисобланган товуш булиб, у 
маъноларни саклаш функциясини бажаради.
XX асрнинг 60-йилларида “товуш тахлили” атамаси кулланилган 
ва уни куйидаги турларини фаркдашган: табиий товуш тахлили ва 
суньий товуш тахлили.
36


Табиий (сенсор-персентиф) товуш тахлили огзаки нуткка хизмат 
■щиб, у ёрдамида маънони фарклаш функцияси амалга оширилади.
Сунъий (интеллектуал) товуш тахлили уз-узидан шаклланмайди, 
балки болалар махсус укитиш давомида эгаллайдилар.
Товуш тахдилининг бу тури инсоннинг ёзма нуткига хизмат 
Кипади.
Интеллектуал товуш тахлили жараёнида 3 та асосий операциялар 
амалга оширилади:
1) суздаги товушлар ёки унинг йудлигини аникдаш;
2) суздаги товушларнинг узаро урнини аниклаш;
3) суздаги товушлар сони ва уларнинг чизикди кетма-кетлигини 
аниклаш.
Д.Б.Эльконин бу икки турдаги товушлар тахлилини “янги 
атамалар-фонематик эшитув” ва “фонематик идрок” деб аташни 
таклиф этади.
М.Е.Хватцев фонематик эшитув ни “нуткимиздаги маънавий 
бирликлар сифатида кабул килиш колбилияти булиб, у инсон 
эшитувининг 
асосий 
сифати хисобланади”, деб 
белгилайди. 
Факатгина фонематик эшитув оркалигина нуткдаги товушларни ва 
алохида сузлар мазмунини аник идрок этиш мумкин.
Шу тарика фонематик эшитув инсоннинг физик эшитувининг 
асосий тури булиб, она тилидаги фонемаларни эшитиш ва фарклаш 
имконини беради. Фонематик идрок бу сузнинг товуш таркибини 
тахлил килиш демакдир. Болаларда фонемаларни талаффуз килиш ва 
идрок этишнинг бузилишида акустик-артикуляцион белгиларига кура 
фарклануви товушларни идрок этиш ва артикуляциялаш жараёнининг 
тугалланмаганлиги кузатилади.
Фонематик эшитув ни ривожланиш даражаси товуш тахлилини 
эгаллашга 
таъсир 
курсатади. 
Фонематик 
эшитувни 
ривожлангмаганлик даражаси турлича булиши мумкин. Уларни 
куйидаги даражаларга ажратиш мумкин:
1) бирламчи даража: Фонематик эшитув бирламчи бузилган. 
Товуш тахдили фаолиятлари даражаси ва товуш тахлилини 
эгаллашнинг асосий шартлари етарлича шаклланмаган.
37


2) иккиламчи даражда: Фонематик эшитув иккиламчи бузилган.
Артикуляцион аъзолар моторикасининиг бузилиши окибатидаги 
нущий кинестезиялар ёки нутк органларида анатомия нуксонлар 
кузатилади. Меъёрда эшитиб талаффуз килиш муносабати яъни 
талаффузнинг ривожланиш механизми бузил ади.
Психология, 
лингивистик, 
дефекталогия, 
педагогикада 
бу 
тушунчаларни белгилаш учуй турлича карашлар мавжуд. Логопедия 
ва психология лугатларда “фонематия эшитув” атамаси одамнинг 
нущий товушларини анализ ва синтез килиш, шу тил фонемаларини 
идроя этишни таъминловчи кобилият сифатида белгиланади. 
Фонематия 
эшитувнинг 
шаклланишини 
тушунишга 
нущ 
ривожланишини текширувчи олимлар турлича ёндашишади, аммо 
уларнинг барчаси 2 ёшга келиб “бирламчи” фонематик эшитув 
маятабгача ёшдаги бола нуткини ривожлантиришнинг асоси булади 
деган хулосага келишди.
А.Р.Лурия фонематик эшитув ни алохида гурухдаги турли 
товушларни умумлаштириш кобилияти сифатида караб, унда 
товушларнинг узига хос белгилари ва унинг масофавий белгиларини 
солиштиришни куллайди.
Т.Б.Филичева, Т.В.Туманов фонематик эшитувни боланинг суз 
таркибвдаги 
морфология 
ва 
товуш 
тушунчаларини 
амалий 
умумлаштириш кобилияти сифатида баён этади..
“Фонематик идроя” атамаси остида тил товушларини ажратиш ва 
сузни 
товуш 
тизимининг 
бирлиги 
сифатида 
кабул 
килиш 
тушунилади.
А.М.Бородович фикрича фонематик идроя сузида боланинг 
уз 
нущи доирасида аналитик фаолиятининг ривожланишини акс 
эттиради (ну ткни тахдил килиш малакаси, у ни ташкил этувчи 
кисимларга ажратиш). Бошка суз билан айтганда фонематик идроя 
нуткда гапларни, гапларда сузларни, сузларда товушларни ажрата 
олиш малакаси сифатида тушунилади.
М.Г.Генинг ва Н.А.Геманлар боланинг фонематик идроя 
кобилиятида нущ товушларини айникса акустик я кин товушларни 
эшитиб идроя этиш ва тугри фаркдашни курадилар. Фонематик
38


ндрокни малака эмас, кобилият сифатида куриб чикиб, олимлар уни 
фонематик эшитув билан бир хил деб хдсоблашади.
Шунингдек, купгина олимлар фонематик идрокни уз нущидаги 
товушларни тугри фаркдаш малакасини махсус тарбиялаш сифатида 
характерлайди.
Н.Х.Швачкиннинг болаларни фонематик эшитувини урганишга 
багишланган ишида болаларни фонематик эшитуви конуниятларини 
аниклади ва боланинг фонематик ривожпаниши, шаклланишининг 12 
та генетик каторини белгилади.
12 та фонематик (генетик) катор:
1- унлиларни фаркдаш;
2 - ундошларни фаркдаш;
3 - сонорлар ва шовкинларни фаркдаш;
4 - каттик ва юмшок ундошларни фаркдаш;
5 - сонар ундошларни фаркдаш;
6 - сонар ва артикулияцияланмайдиган шовкинларни фаркдаш;
7 - лаб ва тилтовушларини фаркдаш;
8 - портловчи ва сиргалувчи товушларни фаркдаш;
9 - тил олди ва тил орка товушларни фаркдаш;
10 - жарангли ва жарангсиз товушларни фаркдаш;
11 - шовкинли ва портловчи товушларни факлаш;
12 - сиргалувчи ва тил урта товушларни фаркдаш.
Фонематик эшитув бола нуткининг семантикаси билан боглик 
равшцда ривожланади бола нуткида фонематик ривожланиш кетма- 
кетлигини умумлаштирган холатда 1-жадвалда курсатилган.
39


Фонематик ривожланишнинг умумий схемаси (Н.Х.Швачкин)
__________________________________________ 1-жадвал

Download 4,43 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   42




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish