Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тош ке нт давлат



Download 4,43 Mb.
Pdf ko'rish
bet30/42
Sana13.06.2022
Hajmi4,43 Mb.
#660917
TuriМонография
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   42
Bog'liq
ФОНЕТИК ФОНЕМАТИК НУТҚ КАМЧИЛИКЛАПИНИ БАРТАРАФ ЭТИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

Иккинчи даврда 
коррекдион таълимнинг асосий вазифаси 
булган товушларни нуткка куйиш ишлари давом эттирилди хамда 
асосий диккат товушнинг акустик жихатидан хосил булиши ва 
артикуляцион тузумини мустахкамловчи (олдин шакллантирилган) 
ишлар олиб борилди.
Товушларни 
нуткда 
мустахкамлаш 
болада 
кайта-кайта 
такрорлашдан сунг хосил булган товушни анид ва тулик талаффуз 
килиш кобилияти пайдо булгандан сунгина утилди.Болаларда нуткга 
куйилган товушни мустакил нуткда куллаш куникмаси жуда секин 
шаклланди. 
Бугинли 
машкдар 
мотор 
етишмовчиликларни 
коррекциялашда хамда сузда товушларни тугри куллаш куникмасини 
тарбиялашга ёрдам берди.
Товушлар 
автомотизацияси 
учун 
турли 
иш 
шакллари 
кулланилди: керакли товуш иштирок этган жумла, 
суз,
бугинларни 
логопед оркасидан такрорлаш; расмга караб сузларни мустакил 
номлаш; берилган товушга суз топиш; укилган текстни кайта хикоя 
килиб бериш; керакли товушни уз ичига олган топишмок, тез айтиш, 
маколлар, кичик-кичик текстларни, шеърларни айтиб бериш.
Биз нуткка киритилган товушни кайта тикпашда нутк темпи 
тизимига эътибор бердик. Керакли товуш иштирок этган текстлар, 
жумлалар, сузлар топдик, фонетик талабларга жавоб берадиган турли 
хил материаллар кулладик.
Товушларни нуткда мустахкамлаш якка ва фронтал логопедик 
машгулотларда ва улардан ташкари вактларда мустахкамланганлиги 
учун яхши натижа берди.
74


Нуткда 
алмаштириб 
юборилган 
товушларни
дифференциациялаш борасида коррекцион ишлар амалга оширилди. 
Бунда болалар товушларни сузларда артикуляция ва эшитиш оркали 
ажратишга ургандилар.
Т овушлар дифференциацияси товушларни алмаштириб ва 
аралаштириб юборишни тугирлаш даврининг асосий вазифаси булди. 
Логопедик иш куриш, эшитиш, тактил-вабрацион ва кинестетик 
назоратга таянган холда олиб борилди.
Иккинчи даврда логопедик машгулотларнинг мазмуни куйидаги 
кетма-кетликда амалга оширилди: тугри талаффуз килинадиган унли 
товушлар, кайта куйилган ёки аникланган ундош товушлар: с-з 
ундош товушлари; т-д, с-з, п-б дифференциацияси, ш, ш-ж товуш ва 
харфи; ш-с, ж-з, ш-с, ж-з товушлар дифференциацияси; р, л товуш ва 
хдрфи, ч товуши ва харфи, ч-т товушлари дифференциацияси.
Талаффузни 
мустахкамлашда 
умумий 
акустик 
белгилари 
булмаган товушлар гурухини алмаштириб тур дик. 
Масалан: 
сиргалувчи товушлар устида иш олиб боргандан сунг, портловчи 
товушларга утдик, шу вактнинг узида сиргалувчи товушлар 
мустахдамланди. 
Ишнинг 
бу 
тартиби 
товуш 
анализини
мустахкамлашга ва хар бир куйилган товуш устида олиб бориладиган 
иш вактини узокда чузилишига ёрдам берди.
Фонематик эшитувни ривожлантириш болалар билан олиб 
бориладиган коррекцион логопедик ишнинг асосий вазифаси булди. 
Бу ишнинг товуш анализини шакллантириш ишлари билан узаро 
боглик холда олиб бордик.
Фонематик идрокни ривожлантириш ишлари жараёнида биз 
баъзи 
олимларнинг 
куланмаларига 
таяндик 
(Л.Ф.Спирова, 
А.В.Ястребова, Р.И.Лалаева, Л.Е.Журова, Д.Б.Эльконин ва б.к).
Фонематик эшитувдаги камчиликларини баратарф этишга ёрдам 
берувчи дуйидаги машкдардан фойдаланишни тавсия кит дик:

нуткий булмаган товушларни ажратиш (узаро нозик 
дифференциацияланувчи);
- товушлар каторидан маълум товушларни ажратиш (акустик 
ва артикуляцион белгилари узаро якин булган);
75


суз таркибидан товуш ажратиш (товуш таркиби жихатидан 
якин ва узок булган товушлар);
- берилган товушга суз топиш;
битта фонема билан фаркланувчи бугинлар каторини 
такрорлаш;

берилган товушга раем танлаш;
- нуткда 
тугри 
талаффуз 
килинадиган 
сузлардан 
узлаштирилган 
товушларни 
узлапггириш 
куникмасини 
мустахдамлаш;

суз таркибидаги алохида товушларни эшита билиш.
Бу ва яна бошка вазифалар машгулотлар давомида коррекцион 
ишнинг максадига кура такрорланди. Таълимни уйин куринишида 
утказиш тавсия этилди. Уйинлар нуткда товушларни мустахдамлаш 
ва аникдаш, фонематик эшитувни ривожлантиришга хизмат килди: 
“Суздаги товушни топ”, “Ким купрод суз топади”, “Фонемаларни 
эслаб кол” ва б.к. Эштитиш идрокини шакллантириб, ухшаш 
товушларни диффернциация килишга ёрдам беради. ‘Товушларни 
кайтар, харфларни к^фсат”, “харфларга мос раем топ” ва б.к.
Фонематик эшитувни ривожлантиришга ва товуш талаффузини 
шакллантиришга каратилган (эшитиш оркали идрок килинган товуш, 
бугин ва сузларни кайтариш, расмлар, сузлар танлаш оркали) 
машклар, уйинларни бажартиришда биз болаларда нутддаги 
товушларни ажратиш куникмаларини шакллантирдик.
Фонематик тасаввурларнинг шаклланмаганлиги товуш анализи 
ва синтези куникмаларининг тухталиб колишига олиб келади. 
Коррекцион логопедик иш жараёнида болаларда товушларни анализ 
ва синтез килиш мал акал ари махсус укитиш оркали шакллантирилди.
Фонетик 
ва 
фонематик 
камчиликларни 
бартараф 
этиш 
логопедияда 
кабул 
килинган 
аналитик-синтетик 
машкдарни 
мураккаблаштирувчи тизим усули оркали олиб борилди. Биз 
болаларга 
артикуляцияга 
онгли 
муносабатда 
булишни, 
уз 
талаффузини назорат килишни, товушларни аник ва тугри талаффуз 
килишни, уларни жарангли ва хосил булишига кура характерлаб бера 
олишни ургатдик. Мана шундай тайёргарлик ишларидан сунг
76


товушларни 
сузлар 
орасидан 
ажратишга, 
товуш 
анализ и
куникмаларини шакллантиришга утдик.
Хар бир фронтал машгулотда болаларни товуш анализига 
тайёрловчи машкдар утказилди, диккати товуш ва суз таркибидаги 
товушга каратилди. Бунинг учун биз куйидаги машкларни тавсия 
килдик:
- “а” товушини эшитсанг чапак чал;
- “б” товуши бор сузни эшитсанг кулингни кутар;
- номланишида “ш” товуши бор расмларни танла.
Аста-секин товушни алохида, суз таркибида эшитишни ургата
бориб, товуш анализи куникмаларини хам шакллантирдик.
Товуш таркиби анализи в синтезида болалар аввал бир ва икки 
бугинли сузларни анализ килдилар: нон, нок, лола, сунгра эса очик ва 
ёпик бугинли мураккаб сузлардан фойдаланилди: калам, соат.
Ишланаётган товуш иштирок этган бугин, суз, жумлалар анализ 
килинди.
Аник кинестетик ва эшитиш сезгиларига таянган холда олиб 
борилган товуш анализи ва синтезига оид машклар уз навбатида 
нуткий товушларни узлаштиришга, уз талаффузи устида мустакил 
назорат куникмаларини тарбиялашга, дисграфик хатоларнинг олдини 
олишга ёрдам берди.
Бунд ай 
машкларни 
укиш 
малакаларни 
мустахкамлашни 
енгиллаштирди. Ишнинг асосий усули сузларни бугинларга булиш, 
суз ва бугинларнинг товуш анализи ва синтези булди.
Товуш 
анализи 
буйича 
угказилган 
машгулотларнинг
хусусиятлари куйидагилардан иборат эди:

болалар тугри талаффуз килган суз ва жумлалардаги хамма 
товушлар анализ килинди;

нуткда мустахкамланмаган, хали аник талаффуз килиш 
малакаларига эришилмаган товушларни бугин, сузларда тахлил 
Килиш ишлари машклар каторига киритилмади;
асосий диккат товушлар артикуляциясини англашга ва 
мустахкамлашга каратилди.
77


Биринчи машгулотларда Улугбек ва Шахноза товушлар 
артикуляция сини курсатиб бергандан сунг, аник ва эркин айта 
олганликлари, лекин суздаги товушларни бир неча марта айтгандан 
сунгина ажратиб бера олганликлари аникданди. Хаттоки сузларни 
бир неча марта айтиб бериш хам ёрдам бермади.
Миразиз С. ва Бекзод Б. бир неча такрорлашдан сунг, хатолар 
билан артикуляция ни 
курсатдилар, 
суздаги 
товуш 
урнини
кийинчилик билан аникдадилар.
Суз таркибининг товуш анализини утказиш хар бир боланинг 
алохида хусусиятини хисобга олган холда олиб борилди.
Куйилган товушни мустакил нуткда мустахдамланиши баъзи 
болаларда узок вактни талаб килган булса, бошка болалар учун бу 
товуш артикулацияси ва жаранги жихатидан аникланган ва у тугри 
талаффуз хамда анализ кцлинди Баъзи болалар суздаги товуш 
таркиби анализ ини тез узлаштирдилар, 
баъзилар эса секин 
узлаштирдилар.
Болаларни сузларни бугинларга булишга ургатилди. Аввал 
сузларни бугинларга булиш куникмасини мустахкамлашга о ид 
машклар утказилди:
- 2 товушдан иборат бир бугинли сузлар: ун, уй, уя;

очик, 2 бугинли сузлар: бола, дала;

очик ва ёпик бугиндан иборат 2 бугинли сузлар: анор, калам;

икки ёпик бугиндан иборат сузлар: осмон, юлдуз, тарвуз.
Хар вакт болалар суздаги товушлар урнини, кетма-кетлигини ва
сонини аникдадилар. Суздаги товушлар кетма-кетлигини аниклашда 
биз кесма алифбедан фойдаландик.
Мактабгача ёшдаги фонетик-фонематик камчилиги бор болалар 
билан ишлашда товуш анализ ва синтезига о ид турли машклар 
кулланилди. Болалар кесма алифбе ёрдамида бугин ва сузлар 
туздилар, уни укидилар, бугин хамда суздаги товуш урнини 
аникдадилар.
Сузларни бугинга булишда чапак чалиш усули кулланилди.
78


Товуш анализи устида иш олиб борилаётганда куйидаги уйинлар 
уйналди: “Товуш каерда, топ”, “Суздаги товушни топ”, “Тирик 
харфлар” ва хк.
Машгулотдан фрагмент келтирамиз.

Download 4,43 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   42




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish