Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат



Download 9,49 Mb.
Pdf ko'rish
bet63/125
Sana12.04.2022
Hajmi9,49 Mb.
#547114
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   125
Bog'liq
Umumiy tilshunoslik (Ravshanxo\'ja Rasulov)

Асосий тушунчалар:
1. Тилнинг таърифи - тилнинг тавсифи, изохи, талкини.
2. Антиномия - узаро зидлик ва богликлик, алокадорлик.
3. Социал - ижтимоий.
4. Индивидуал - алохида, шахсий.
5. Тафаккур - рухий-аклий жараён, фикрлаш, уйлаш.
6. Эмоция - хис-хаяжон.
Адабиётлар:
1. Хрестоматия по истории языкознания XIX-XX веков. - М., 
1956.
2. В.А.Звегинцев. История языкознания XIX - XX веков в 
очерках и извлечениях. Ч.1-М., 1954; ч II. - М., 1960.
3. Я.В.Лоя. История лингвистических учений. - М., 1968.
4. Н.С.Кондаков Логический словарь. - М., 1971.
5. С.Усмонов. Умумий тилшунослик. -Т ., 1972.
6. Г.А.Амирова. 
Б.А.Ольховиков, 
Ю. В. Рождественский. 
Очерки по истории лингвистики. - М., 1975.
7. Ф.де Соссюр. Труды по языкознанию. - М., 1977.
8. Н А Баскаков, А.С.Содиков, А.А.Абдуазизов. Умумий 
тилшунослик. - Т., 1979.
www.ziyouz.com kutubxonasi


III. Т И Л BA НУТК
Тил ва нутк диалектикаси назарий тилшуносликнинг, шу- 
нингдек, амалий тилшуносликнинг хдмда фалсафа, тарих, пси­
хология, мантик каби фанларнинг хам мухим ва мураккаб му- 
аммоларидан биридир.
XX аср тилшунослигининг - систем тилшуносликнинг бош, 
асосий мезони тил ва нутк муносабати, тил ва нутк 
ходисаларини, бирликларини фарклаш булди1.
Ушбу 
муаммо 
тарихига 
назар 
ташласак, 
проф 
Х-Неъматовнинг 
маълумот 
беришича, 
тил 
ва 
нутк 
ходисаларини узаро фарклаш дастлаб VII—IX асрларда шакл- 
ланган араб тилшунослигининг тил урганиш усулларида2 
куриш мумкин. Проф.А.Нурмоновнинг тадкикотида эса тему- 
рийлар даври узбек тилшунослигининг сардори булган Алишер 
Навоий асарларида тил ва нутк ходисалари фарклангани, алло- 
ма шу масалага алохида эътибор бергани кайд этилади.3
Тил ва нутк; муаммоси умумий назарий тилшуносликнинг 
асосчиси булган Вильгельм фон Гумбольдтнинг тилдаги энер­
гия (харакат, жараён, куч) ва эргон (махсулот), тилшуносликда- 
ги психологизм окимининг асосчиси Г.Штейнтальнинг тилдаги 
«баркарор мохият» ва «харакатдаги кучлар», буюк назариётчи 
ва амалиётчи тилшунос Иван Бодуэн де Куртенэнинг «тилдаги 
баркарорлик ва узгарувчанлик» хакидаги таълимотларида хам 
берилади4.
Таъкидлаш шарт, тил ва нутк диалектик муносабати узининг 
дастлабки хакикий, мукаммал 
илмий - назарий ечимини 
тилшунослик фанида кескин бурилиш ясаган буюк тилшунос олим 
Фердинанд де Соссюр асарларида топди.
Демак, 
тил 
ва 
нутк 
масаласи 
нафакат 
систем 
тилшуносликнинг, умуман, жахон тилшунослиги фанининг 
хамма 
даврларидаги 

хам 
диахрон, 
хам 
синхрон
1 Кар^Х-Неъматов, Р.Расулов Узбек тили систем лексикологияси асослари. -
Т., 1995, 3-29-бетлар
2 Кар:Х-Неъматов,О.Бозоров.Тил ва нутк .-Т, 1993,7-бет.
3Кар: А.Нурмонов.Уша асар, 73-80-бетлар.
4 Кар:Х-Неъматов,О.Бозоров.Уша асар, 7-бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi


боскичларидаги энг жиддий назарий муаммоси булган ва бун- 
дан кейин хдм шундай булиб колади. Негаки, тилшуносликнинг 
ушбу ута мураккаб ва 
ута.
долзарб муаммосисиз нафакат 
назарий-умумий тилшуносликнинг, 
балки 
хусусий-амалий 
тилшуносликнинг хам катор энг мух,им, асосий масалаларини 
тулик, мукаммал ва объектив хал килиб булмайди. Шунга кура 
тил ва нутк диалектикаси жа^он тилшунослиги фанининг 
доимий муаммоларидан бири сифатида колаверади.
Совет даври тилшунослигида, айникса, 60 йиллардан 
бошлаб, тил ва нутк масаласига алохида эътибор берила 
бошлади. Аникроги, Ф. де Соссюр томонидан халкнинг алока 
килиш, фикр ифодалаш воситасининг тил ва нутк деб 
берилиши, буларнинг бир-биридан 
фаркланиши олимлар 
уртасида фикрлар карама-каршилигини тугдирди.
Бир катор олимлар тил ва нутк узаро фаркланмайди, аслида 
фаркланмайдиган битта объект мавжуддир, тил ва нутк бир 
нарса,1 деса, бошка бир катор олимлар тил ва нуткни фарклаш, 
албатта, керак, булар фаркланади,2 деган гояни илгари суради.
Хуллас, х,озирда тил ва нуткни, тил ва нутк ходисаларини, 
бирликларини фарклаш умумтилшуносликда, шунингдек, узбек 
тилшунослигида хам муста^кам урин эгаллади.
Тил ва нутк диалектикасида тил узига хос мураккаб 
тузилишга (структурага) эга булган бир бутун система 
сифатида фаолият курсатади. Демак, Ф.де Соссюр мутлако 
тугри таъкидлаганидек, тил системадир.3
Тил системасининг бир-бири билан узвий богланган товуш 
томони, лугат таркиби, грамматик курилиши мавжуд булиб, 
улар биргаликда бир бутунликни, системани ташкил килади. 
Тилнинг систем характери аслида кайд этилган сатхдар, 
катламлар (яруслар) билан белгиланади, асосланади. Айни 
вактда ушбу сатхдарнинг хдр бири узига хос система-ички сис­
тема булиб, тил системасининг таркибига киради. Демак, тил
1 Кар^В.М.Мыркин.Различные толкования соотношения:язык-речь //Иностранные 
языки в школе. 1970.№1
2 Кар:Б.В.Беляев.Психологические основы усвоения лексики иностранного языка.- 
М., 1964, 8-бет.
3 Ф.Де Соссюр. Труды по языкознанию, 120-бет.
181
www.ziyouz.com kutubxonasi


системалар системаси -суперсистема, макросистема сифатида 
жамиятга хизмат килади, ижтимоий ахамиятга эга булади, иж­
тимоий - амалий вазифа бажаради.
Тилнинг ижтимоий мохияти жамиятда алока-аралашув 
куроли булишида куринади. Шунга кура проф. С.Усмонов 
«Инсонлар орасидаги муносабат учун хизмат киладиган нарса, 
албатта, ижтимоий ахамиятга эга булиши лозим. Чунки бундай 
муносабат, алока коллектив ичида-жамиятда воке булади»1, 
дейди.
Тилнинг материал мохияти хакида фикр юритилганда, тилни 
белгилар системаси ёки семиотик система деб караш хозирда 
тилшунос олимлар томонидан тулик кабул килинган. Масалан, 
проф. В.М.Солнцев «Тил типик семиотик ёки белгилар систе- 
масидир...»2 деса, тилшунос Б.В.Косовский «тил узининг мате­
риал мохиятига кура белгилар системасини ёки семиотик сис- 
темани хосил килади»,3 деб алохида кайд этади.
Хуллас, тил суперсистема-системалар системаси сифатида 
жамият учун тарихан мукаммал яратилган, барчага бирдай хиз­
мат киладиган ва барча учун умумий булган, асосан, фикр ифо­
далаш, фикрни “моддий” килиш учун ишлатиладиган алохида 
сузлар, гаплар - нутк бирликларидан, ифода воситаларидан, 
уларнинг узаро мантикий, богланиши учун, нуткни куриш учун 
хизмат киладиган конун-коидалардан ташкил топади.4
Тил узининг жамиятдаги коммуникатив (информатив, экс- 
прессив, эмотив, волюнтатив ва б.) вазифасини кандай 
куринишда, кандай «киёфада», кандай шаклда амалга оширади?
Ижтимоий-психик жараён булган тил узининг жамиятдаги 
коммуникатив, умуман, хар кандай вазифасини нутк шаклида, 
нутк куринишида, нутк оркали амалга оширади. Нутк тил сис­
темасининг сузлашув, фикр алмашув жараёнидаги ёки ёзувда- 
ги-матндаги муайян ифодасидир, куринишидир, холатидир. 
Ш унга кура С.Усмонов «Тил качон маълум функцияни бажа-
1 С.Усмонов. Тил назариясининг баьзи бир масалалари Узбек тили ва адабиёти. 
Ж. 1970. №2
2 В.М.Солнцев. Знаковость языка и... теория познания. М., 1969, 212-бет.
3 Б.В.Косовский. Общее языкознание.-Минск, 1969, 37-бет.
4 Куш.кар: Я.В.Лоя. Уша асар, 139-бет. Х-Неъматов. О.Бозоров. Уша асар, 8-бет.
182
www.ziyouz.com kutubxonasi


риши мумкин? Тил 
нутк сифатида намоён булгандагина 
маълум функцияни бажариши мумкин»,1 дейди.
Миямизда (онгимизда) объектив оламнинг таъсири туфайли 
хосил булган тушунчалар, тасаввурлар, турли хил фикрлар, де­
мак, ижтимоий ахамиятга эга булган тил (нутк) оркали вокела- 
нади. Яна хам аникроги, хар кандай фикрни ифодалаш, бошкалар 
билан алокада булиш, факат тил материали оркали амалга оша- 
диган реал, жонли нутк жараёнида содир булади. Тил алока ку- 
роли, инсонлар орасидаги муносабат воситаси деб бахоланганида 
тил материалига асосланган... нутк кузда тутилади2.
Ички - психик жараён, ташки-моддий вокеликка утар экан, 
айланар экан, бу утиш-жараён факат нутк асосида, яъни хамма 
вакт тил материалига суянадиган нутк оркали амалга ошади. 
Нутк учун эса асос (база) вазифасини тил бойлиги, тил мате­
риали утайди.
Тил материалини С.Усмонов иккига булади:
1. Психик материал. Бу-суз, морфема ва фонемаларнинг хо- 
тирадаги образи (киёфаси).
2. Моддий материал. Бу-нутк яратиш чогида белгили товуш 
кобигига эга булган, аник талаффуз килинаётган сузлар, мор- 
фемалар ва товушлар3.
Дем^к, реал жонли нуткнинг реал тил бирликларидан таш­
кил топиши исбот талаб килмайдиган хакикатдир. Киёсланг. 

Download 9,49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   125




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish