Узбекистон Республикаси Олий ва Урта Махсус Таълим Вазирлиги Фаргона Давлат Университети

Бирламчи жамоалар - булар бўлимлар, хизматлар, участкалар, бригадалар,
жамоалар бўлиб, улар ходимларни айрим технология жараёни асосида бирлаштириб, бу
жараённи амалга ошириш билан ходимлар бевосита муносабатларга киришадилар.
Иккиламчи жамоалар бўлим, цех миқёсида харакат қилади; бундай жамоа барча
аъзоларининг бевосита таъсир кўрсатиш даражаси анча пастроқ бўлади (масалан, фирма
аъзоларининг сони 10 минг киши бўлса, айрим ходимлар бир бирларини мутлақо

---

75
танимасликлари, билмасликлари мумкин), лекин фирмага мансублик ҳар бир шахс учун
катта аҳамиятга эга бўлади.
Норасмий жамоалар (гуруҳлар) баъзан адабиётларда жамоанинг норасмий
тузилмалари деб аталади, улар ишловчиларнинг ўзаро самимияти, дўстона
муносабатлари асосида бирорта муайян мақсадга эришиш учун уларнинг истаги бўйича
ташкил этилади. Айрим ҳолларда бундай гуруҳлар раҳбардан норози кишилар
томонидан ташкил этилиши мумкин.
Норасмий гуруҳларнинг таъсир кўрсатиш кучи етарли даражада катта бўлиб,
муайян шароитларда у устунлик қилиб, раҳбариятнинг куч-ғайратини йўққа чиқариши
ҳам мумкин.
Норасмий гуруҳларни, уларнинг фаолият кўрсатиш қонунларини,
ходимларга таъсир кўрсатишини тадқиқ қилиш ишлари анча илгари, 20- йиллардаёқ
бошланган эди. Элтон Мэйонинг экспериментлари маълум ва машҳурдир. Хоторн
экспериментининг натижалари шуни кўрсатадики, ишлаб чиқариш вазифаларини
бажариш жараёнида ходимлар ўртасидаги ўзаро ижтимоий муносабатлар улар учун
ниҳоятда муҳимдир, шунинг учун ҳам уни жамоани бошқаришда ҳисобга олиш зарур.
Хатто яхши ташкил этилган ташкилотда ва жамоанинг оқилона ишлаб чиқилган расмий
тузилмасида ҳам кичик гуруҳларни ва уларда мавжуд бўлган норасмий етакчиларни
ҳисобга олмаслик барча умидларни чиппакка чиқариши мумкин ва ташкилот бошқариб
бўлмайдиган бўлиб қолади.
Норасмий етакчи - бу расмий раҳбар бўлмаган мутахассис бўлиб, у ўзининг
шахсий фазилатлари, касб маҳорати ёки бошқа ҳислатлари билан жамоада обрў-эътибор
қозонган бўлади ва унинг ҳулқ-атворига жиддий таъсир кўрсата олади.
Норасмий гуруҳда ҳамкасбларга ёрдам кўрсатиш ёки улардан ёрдам олиш
имкониятлари кўпроқ бўлади. Янги ходим ўз бошлиғидан кўра ўз ҳамкасбига тезроқ
маслаҳат сўраб мурожаат қилиши мумкин. Бу ҳол шунга олиб келадики, янги ходимлар
ҳам бундай гуруҳларда қатнашишга интиладилар.
Бундан ташқари, одамлар кўпинча норасмий гуруҳлардаги ўзларига маъқул
келадиган кишиларга яқинроқ бўлиш учун мурожаат қиладилар. Америкалик олимлар
тажрибасининг кўрсатишича кишилар ишда ўзларидан бир неча метр нарида бўлган
шериклари билан эмас, балки ёнларида ўзларидан бир ярим метр нарида турган
ҳамкасблари билан ҳамкорлик қилишга интиладилар. Одамлар ўз фикрларига кўра, ким
ўзларини кўпроқ қаноатлантирса, омилкор бўлса, ҳимоя ва ҳурмат қилса, ўшандай
кишиларга кўпроқ интиладилар.
Янги жамоанинг шаклланиш жараёни ривожланишнинг изчил бир нечта босқичини
ўтишдан иборат. Раҳбарнинг жамоани бошқариш жараёни ва санъати унинг
ривожланишнинг бир босқичидан иккинчи янада юқорироқ босқичига оқилона
кўчиришдан иборат (8.5.расм).Бундай босқичларга қуйидагилар киради:
-пайдо бўлиш;
-шаклланиш;
-барқарорлашиш;
-
такомиллашув ёки инқироз (бу
табиийки 
олдинги 
босқичларга
қарама-қарши бўлиб, уларни инкор
қилади).

---

76
Ташқи муҳит Ички ташкилий ўзгаришлар
Такомиллашув
Пайдо бўлиш Шаклланиш Барқарорлашув Инқироз
Пайдо бўлиш босқичи янги ташкилотнинг ташкил этилиш босқичи ёки
янги бошлиқнинг келиши билан боғлиқдир. Бу босқичда мақсадли йўл-
йўриқлар (ташқи ташкилотники) берилади, меҳнат жамоасининг расмий
тузилиши, бошқарув 
органлари,
ҳисобот 
бериш 
тизимлари
лойиҳалаштирилади.
Мазкур босқичда “бошлиқ - ходим” ўзаро талаблари, ишлаб чиқилади,
ходимлар ўртасидаги ўзаро алоқа барқарор бўлмайди. Масалан, янги кичик
корхона ташкил этилади, дейлик. Унинг фаолияти мақсади ва ташкилотнинг
тузилиши аниқланган, айрим ходимлар танланган, лекин бу ҳали жамоа эмас.
Уларнинг бирга ишлаш тажрибаси, “бошлиқ-ходим” муносабатини амалга
ошириш тажрибаси йўқ, ишлаб чиқариш вазифасини бажаришдаги ўзаро
боғлиқлик йўналишлари белгиланмаган. Жамоанинг бу босқичидаги
психологияси-ижрочилик бўлиб, кутиб туриш, баъзан эҳтиёткорлик кайфияти
устун туради. Бу хол вужудга келган жамоага янги раҳбар тайинланганда ҳам
юз беради.