Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги а. Низомов, Н. Алим улов



Download 3,62 Mb.
Pdf ko'rish
bet50/53
Sana23.06.2022
Hajmi3,62 Mb.
#695409
1   ...   45   46   47   48   49   50   51   52   53
Bog'liq
2 5204398802424830436

Ургочитош 
- сланец катламларининг тезда кат-кат булиб 
булакларга ажралиб кетиш хусусиятидан келиб чиккан х,олда 
Кдшкадарё, Сурхондарё вилоятларининг тогли х,удудларида 
шу атама тарзида ифода этиладиган топонимлар учрайди. 
Масалан, Сангардакдарё хдвзасидаги (Богча кишлоги атрофи) 
кичик сойлик Ургочитошли номи билан юритилади.
Кийир - делювиал ёткизикларининг ён багир буйлаб 
ёйилиб ётган куриниши. Шу боисдан кийирли номи билан 
юритилувчи аронимлар жанубий гарбий Узбекистоннинг 
тогли худудларида мавжуд.
Бел 
— довон тушунчасини утайди. Шимолий Нурота 
тизмасидаги К^изил бел, Бойсун тогидаги Белаути довонлари 
каби атамалар шулар жумласидандир. Бу ерда «бел» атамаси
100


жонивор ёки инсоннинг бел кисми, анатомик тушунча 
тарзида эмас, аксинча тогнинг ошув жойи—
довон сингари 
англашилаяпди ва у махдллий халк орасида жуда кенг 
таркалган жонли иборалар каторидан урин олади.
Газа - бу тушунча хам бирон бир баландлик, кир ёки 
тогнинг ошув жойини кир учини англатувчи тушунчадир. 
Аслида газа эмас кеза, кезиш маъносида ишлатилиши 
тугрирокдир. Х,атто Ок газа (Кетмон чопди тизмаси), К^изил 
газа (Нурота тизмаси) каби сифатлар билан тулдирилиши уша 
довоннинг неоген даврига хос кизил ёткизикдари билан ёки 
гипсли катламлар чикиб ётган, баъзан соз тупрокдан иборат 
булган довоннинг табиий географик хусусиятларигача 
англатади.
Зов - кояли жинслардан ташкил топтан тик жарликдир. 
Зов тушунчаси оркали куп холатларда куэсталар ёки 
куэстасимон рельеф формалари тушунилади. Туркистон 
тизма тогларининг Зомин туманига тегишли худудда 
Зовкутон номли жой мавжуд булиб, учапа томондан тик 
коялар билан уралган кичик сойликнинг бошланиш тарафини 
ташкил этади. Табиий географик тузилишига к5фа куй-эчки 
камаладиган кутонни эслатганлиги ёки шу максадда 
фойдаланилганлиги учун хам Завкутон номини олган булиши 
табиий. Х,исор тогида Зовталаш дараси ва шу номли ирмок 
мавжуд. Аслида Зовталаш эмас, Зовтараш куриниши, 
тарашпамок маъносига якинрокдир.
Х,оварлик - ховар текислик маъносини берса, «лик» жой 
мазмунини англатувчи, балки куплик аффикси тарзида катна- 
шаяпди. Бу тушунча айникса Кдшкдцарё, Сурхондарё 
вохаларининг тоглик худудларида яшовчи ахоли томонидан 
кенг кулланиладиган халк терминидир. Шу боисдан Х,исор 
тогларида катта Х,овор, кичик Х,овор ва хоказо каби 
тушунчалардан ташкил топган аронимлар куплаб учрайди.
Фаргона водийсида эса худди шу тушунчага рсшаб 
кетувчи дапсон ёки дебсан ароними мавжуд. У купрок ён 
багирлардаги текис майдончаларни англатади. Шу боисдан
101


Фаргона вилояти, Узбекистан туманида Депсан номли 
кишлок мавжуд (К,ораев С. 1978, 556-бет).
Ёнок 
- бу атама хам анатомик тушунча эмас, аксинча ён 
багрни англатувчи аронимдир. Х,алкджар дарёсининг чап 
ирмогидаги Ёноксой мисол булади. Олманинг навита 
нисбатан хам «ёноки» - «жоноки» тушунчаси ишлатилади. Бу 
ерда у тарам - тарам кизгиш кирмизи ёнок-куринишидаги 
олма, фитонимни англатади.
Кутка — сой узан и буйлаб кояли катлам нинг очилиб 
колиши туфайли хосил булган рельеф куриниши. Бу тушунча 
Нурота этакларида яшовчи махаллий ахоли томонидан кенг 
ку лл анил ганл иги учун Куткали сой гидроними мавжуд. У ни 
мутлако Кутчи этноними билан алмаштириб булмайди. 
Чунки хар иккаласининг узагида хам Кут тушунчаси мавжуд 
булсада, у дастлаб залворли, баракали кутли тушунчасида 
келади «ка» аффиксдир. Иккинчи тушунчада «Кутти» яъни 
кути, кутисозлар ахолининг ноёб хунарини англатувчи 
топоним тарзида катнашмокда.
Шух - Ушбу атаманинг мазмуни мутлако харакат 
маъносини бермайди. Аксинча у петронимдир, яъни тог 
жинсларининг хусусиятини англатувчи атамадир. Шух, лёсс 
катламлари орасида учровчи нухат катталигидаги шаклсиз, 
каттик жинс. Таркибида инсон организми учун зарур тузлар 
учраганлиги учун, айнщса, ёш болалар ва хомиладор аёллар 
севиб истеъмол килишади. Гилкори иш, айникса, андава 
тортишда халакит берганлиги учун ушбу элемент махаллий 
ахоли томонидан «шух» атамаси тарзида кулланилса керак. 
Лёсс 
таркибида 
шухнинг 
к^пайиши 
унумдорликнинг 
пасайишига сабабчи булади. Шунинг учун Шухли сой 
тушунчасини сувнинг харакатини англатувчи гидронимлар 
туркумига киритиш нотугридир.
Гурпак 
- тупрок юзасининг ташки таъсир туфайли 
уваланиб, ундек майин холатга келиши. Гурпак тупрокди 
холат чизикли йуналиш буйлаб таркалган холда, Нурота тоги 
атрофида яшовчи, аксарият туркман уругига хос узбеклар
102


томонидан кенг кулланилади. Туркманча гурпа - курпа 
маъносини беришини эсласак, ак — аффикс холатида 
катнашади. Юмшок; тупрок копламининг курпадек юмшок; 
Хатто окувчан холатини х,ис килишимиз мумкин. Каттакургон 
якинидаги Катта курпа кишлоги асли Каттакургон - Иштихон 
тракти буйидаги кдцимги мавзе булиб, кшшкщ буйлаб утувчи 
йулнинг кадимда ёз фасллари гурпак тупрок; булиб 
ётганлигини англатади ва бу табиий х,олат ойконимга 
кучганлигини курамиз. Дарх,ак;ик;ат кишлок; ташкил топтан 
нукта «гурпак» х,осил цилувчи типик табиий - географик 
шароитга мосдир.
Тупрок; юзасининг «гурпак» холатга келиши, ашпщса, ён 
багирлардан иборат булган нотекис рельефли худудларда сув 
ва шамол эрозиясининг учогига айланади. Шу боисдан асосан 
жарланиш жараёни учун энг кулай шароит тугдирувчи 
дастлабки холат, «гурпак»ли юзанинг мавжудлиги, дея 
хисоблаш мумкин. Балким шу боисдан жарланишнинг 
«классик» даражада ривожланиши айнан Жанубий Нурога 
этакларига хос хусусиятдир.
Созлов 
— соз тупрокнинг чиринди микдори энг кам 
учрайдиган катлами Нурота этакларида яшовчи дехконлар, 
тандирчи хунармандлар томонидан кенг кулланиладиган 
махаллий термин: созловда дехкончилик яхши натижа 
бермасада, у кадимги ирригаторлар томонидан юкори 
бахоланган. Чунки созлов буйлаб утказилган канал ёки арик; 
узанида шимилиш микдори максимал курсатгичга эга булар 
эди. Масалан Даргом канали хам созлов буйлаб утказилган. 
Бу холатни махаллий ирригаторлар, созлов буйлаб утган арик; 
тубидаги кулмакнинг шимилиш микдори кам булганлиги 
учун хатто ёз фасллари хам бир неча кунларгача сакданиб 
туришига сабаб килиб курсатадилар. Шу боисдан суви энг 
узок; ва бузилмасдан сакданувчи ховузлар созловда бунёд 
этилган.
Байир - Чул Байир-Сурхонтогда жойлашган карст 
массивидир. Аслида байир чулларда шамол туфайли пайдо
103


булган уйдим чу кур жойларга нисбатан айтилади (С.Крраев- 
1978, 153 бет). Сурхонтог кучли карстлангани учун Чулбайир 
унинг иккинчи номи. Баъзи халк терминлари жонли тилда 
мавжуд булиб, кенг ишлатилсада, унта боглик топономик 
атамаларни 
учратмадик. 
Масалан: 
балас 
тушунчаси 
Зарафшон вохдсининг урта кисмлари (Каттакургон шахри 
атрофи)да 
кум 
мазмунини 
беради. 
Шу 
каби 
халк 
терминларидан ташкил топтан топономик атамаларни махсус 
тарзда урганиш нафакат оронимлар, балки барча турдаги 
географик номларнинг асл мохиятини англашда катта 
ахамият касб этади.
Тацир 
- чул худудлари буйлаб, ботикдарнинг марказий 
кисмларида шаклланадиган мавсумий куллар (коклар) урнида 
шаклланадиган текис, аммо юзаси ёрилиб, каткалок холга 
келган рельеф шакли. Томди тумани худудида Октакир 
номли кишлок мавжуд.
Киёт - дарё террасаси. Иштихон тумани худудида К^иёт 
номли кишлок мавжуд.

Download 3,62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   45   46   47   48   49   50   51   52   53




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish