Узбекистон республикаси олий ва ўрта-махсус таълим вазирлиги психология ва ижтимоий фанлар факултети

Ижтимоий ҳимоя тизимини ислоҳ қилишнинг умумий йуналишлари.

Қоида тариқасида, ижтимоий ҳимоя тизимидаги ўзгаришлар зарурати тўғрисида фикрларнинг якдиллиги мавжуд, келишмовчиликлар уни ислоҳ қилиш усуллари, амалий иш усулларини ташкил этиш ва қўллаш масалаларини муҳокама қилишда бошланади.

Ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан ривожланган давлатлар учун узоқ вақтдан бери "жамиятдаги ҳаётнинг мақсади - бу давлат ва бозор эмас, балки ҳаётнинг ўзи, шахснинг ижодий рўёбга чиқиши" ва у "хизмат қилишга чақириладиган давлат ва бозор" эканлиги 73 яққол аён бўлди. Ушбу постулатлардан "ҳаёт сифати", ижтимоий ҳимоя, ижтимоий суғурта ва бошқалар тушунчалари туғилди.

Ижтимоий ҳимояда иккита асосий тур мавжуд:

- бозорда энг ижтимоий ҳимояга муҳтож гуруҳларни танлаб ва мақсадли қўллаб-қувватлашга мўлжалланган ижтимоий ёрдам. Унинг асосида васийлик ва ижтимоий имтиёзлар институти бўлиб, бу уни давлат томонидан молиялаштириш ва бошқариш зарурлигини англатади;

- ижтимоий суғурта, бу меҳнат дунёсида банд бўлган ижтимоий фаол одамларга ёъналтирилган, шунинг учун уни молиялаштириш ҳам ходим, ҳам иш берувчи томонидан молиялаштирилиши керак. Ижтимоий суғурта меҳнатга лаёқатли аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш шаклларидан бири сифатида нафақат бозор муносабатларига мос келади, балки иқтисодий соҳага маълум даражада ёрдам ва фойда келтиради.

Хорижий амалиётда ижтимоий ҳимоя ҳам иккита асосий турга бўлинади: ижтимоий суғурта ва ижтимоий ёрдам. Биргаликда улар популяцияни нормал кўпайтириш масалаларини ҳал қиладилар, бироқ айни пайтда уларнинг қурилиши ва фаолиятида туб фарқлар мавжуд. Ижтимоий ёрдам давлат бюджетидан молиялаштириладиган ва давлат томонидан бошқариладиган аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож тоифаларини ҳимоя қилишга мўлжалланган. Аслида, бу Россияда таниқли васийлик ва ёрдам институтидир. Биринчи навбатда, банд бўлган аҳолига ёъналтирилган ижтимоий суғурта тизимидан фарқли ўлароқ. Меҳнатга лаёқатли аҳоли, асосан, иш ҳақи олувчилар ҳисобланади ва иш ҳақи уларнинг даромад, бойлик ва фаровонликнинг ягона манбаидир. Даромаддан ушлаб қолиш асосида жуда самарали тизим қурилади

Бозор муносабатлари мавжуд бўлган ҳар қандай цивилизациялашган давлатда ижтимоий таъминот фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини амалга ошириш кафолатлари тизимида муҳим ўрин тутади. Замонавий Узбекистон бозор ислоҳотлари ёълида турибди, унинг фаол ривожланиши туфайли мамлакат аҳолисининг бир қисми мунтазам равишда бозорнинг салбий таъсирига дучор бўлмоқда. Шу сабабли, давлатнинг ижтимоий-иқтисодий сиёсатини амалга ошириш доирасида аҳолининг кам ҳимояланган қатламларини қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш бўйича муайян чора-тадбирларни ишлаб чиқиш зарур. Ижтимоий сиёсат тўғридан-тўғри одамларнинг манфаатларига таъсир қилади, у ёки бу, аҳолининг энг хилма-хил эҳтиёжларини қондириш учун яхшироқ ёки ёмон имкониятни яратади. Шу сабабли, агар ижтимоий сиёсат ушбу эҳтиёжларни қондиришга имкон берадиган бўлса, бу жамиятдаги ижтимоий барқарорликни таъминлаш, ижтимоий зиддиятларнинг олдини олиш, ижтимоий низоларнинг сабабларини бартараф этиш, иқтисодий ўсиш, мамлакатнинг ривожланиши ва гуллаб-яшнаши учун шароит яратишда муҳим омил ҳисобланади. Давлат ижтимоий сиёсатини амалга оширишнинг ёъналишларидан бири бу аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш муаммосидир. Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш - бу инсоннинг энг муҳим ҳуқуқ ва эркинликлари амалга оширилишини, унинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш даражасини таъминлайдиган ҳуқуқий нормалар, давлат имтиёзлари ва кафолатлари тизими БМТ стандартлари ва Халқаро руда ташкилотининг маълумотларига кўра, мамлакатимизда аҳолининг 80 фоизи ишсизлик даражаси 7,8% бўлган қашшоқлик чегарасидан пастдир. Бундай вазиятни оқлаб бўлмайди ва ҳукумат томонидан амалга оширилаётган бир қатор чора-тадбирларни, хусусан, даромаднинг асосий манбаи сифатида ишлашга бўлган қизиқишни кучайтириш орқали аҳолининг моддий аҳволини яхшилашни талаб қилади; фаол бандлик сиёсатини олиб бориш; аҳолининг демографик кўпайиши учун қулай шарт-шароитлар яратиш, пенсия таъминоти ва ижтимоий суғуртани ислоҳ қилиш, ижтимоий ёрдам, кам таъминланган гуруҳларга манзилли ёрдам бериш. Аммо, амалиёт шуни кўрсатадики, бундай сиёсат кутилган натижаларга олиб келмайди.Узбекистон аҳолининг зарур ҳаёт даражаси ва сифатини таъминлаш бўйича янада самарали иш олиб бориш учун бир қатор тамойиллар ва шартларга риоя қилиш керак. Биринчидан, ижтимоий дастурлар доирасида аҳолига кўрсатиладиган хизматлар ҳажми тўғрисида аниқ тасаввурга эга бўлиш ва ушбу молиялаштиришнинг ҳақиқий манбаларини тақдим этиш керак. Учинчидан, мақсадли ижтимоий ёрдам. Бу аҳолининг энг заиф қатламларини аниқлаш ва уларга турли хил ижтимоий ёрдам (пул, кийим-кечак, маънавий) ёрдам беришдан иборат. Мақсаднинг мақсади фуқароларнинг "умуман" тоифаларига эмас, балки муайян фуқаролар ва уларнинг оилаларига ёрдам беришдир. Тўртинчидан, мамлакат, вилоят, шаҳарда яшаш учун қулай шароитларни яратиш. Бу кўчаларни, ҳовлиларни, паркларни ободонлаштириш, ҳовузларни тозалаш, ўйин майдончалари ва стадионларни, шунингдек инфратузилма элементларини яратишга тааллуқлидир: янги дўконлар, шу жумладан кам таъминланган гуруҳлар, янги болалар боғчалари ва мактаблар учун хизмат кўрсатиш сифати ва маданиятини оширишга. Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишни давлат томонидан тартибга солиш жараёни қуйидаги ижтимоий-иқтисодий таркибий қисмларнинг ўзаро боғлиқлигини акс эттиради: ижтимоий-иқтисодий соҳани объектив ва ҳар томонлама мониторинг қилиш, бошқарув қарорларини қабул қилиш ва уларнинг ижросини аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишнинг ташкилий-иқтисодий воситаларини қўллаш орқали амалга ошириш, иқтисодий хавфсизликни таъминлайдиган барча субектларнинг ўзаро таъсири ва самарадорлиги. мамлакатда ижтимоий-иқтисодий муносабатларни тартибга солишнинг институционал жараёнлари устидан назорат.


Амалга оширилаётган ислоҳотлар ва халқимизнинг фидокорона меҳнати туфайли Ўзбекистоннинг дунё миқёсидаги мавқеи ва роли тобора юксалмоқда. Тарихан қисқа вақт ичида барча соҳаларда муҳим натижаларга эришилди, уларнинг аҳамиятини ҳаддан ташқари ошириб бўлмайди. Мустақилликнинг дастлабки йилларида Ўзбекистон ижтимоий ёъналтирилган бозор иқтисодиётини яратиш, очиқ сиёсат юритиш, қонун устуворлиги ва кучли фуқаролик жамиятини шакллантириш вазифасини қўйди. Дунёда ривожланишнинг "ўзбек модели" сифатида тан олинган стратегияда давлат ва ижтимоий қурилишнинг беш тамойили белгилаб берилган. Ва бугун биз одамларнинг ўзгарган дунёқарашидаги, ҳаётга бўлган муносабатидаги ислоҳотлар самарасини кўрмоқдамиз. Чорак аср давомида Ўзбекистон бир маромда орқага кетган минтақадан деярли хом ашё захирасига эга пахта ишлаб чиқаришнинг тўлиқ монополияси ва одамларнинг турмуш даражаси паст бўлган, биринчи навбатда, замонавий саноатни модернизация қилиш ва ривожлантириш ҳисобига тез ривожланаётган мамлакатга айланди. Қийин шароитда, Президент Ислом Каримовнинг 1989-1990 йилларда олиб борган қатъиятли ҳаракатлари туфайли 1,5 миллион оилага ёрдамчи хўжаликлар кенгайтирилди, 700 минг оилага эр майдони берилди, бу ўша даврдаги ижтимоий вазиятни юмшатишга имкон берди. Ўзбекистон мустақилликнинг дастлабки йилларидан бошлаб "шок терапияси" дан воз кечди ва босқичма-босқич ислоҳотларни амалга оширмоқда. Бўлиниш принциплари шунингдек, иқтисодиётнинг сиёсат, қонун устуворлиги ва кучли ижтимоий сиёсат устуворлигини белгилаб берди. Ижтимоий соҳани кучайтириш ва мақсадли ва самарали ижтимоий ҳимоя кафолатларини таъминлаш механизми шакллантирилди. Аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлашнинг институционал асослари яратилди. 1991 йилда Ўзбекистон Республикасида ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилиш тўғрисида қонун қабул қилинди. Бундан ташқари, "Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида", "Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида", "Фуқаролар соғлиғини сақлаш тўғрисида" ги қонунлар ва бошқа қонун ҳужжатлари ҳаётга татбиқ этилмоқда. Уларнинг изчил бажарилиши, ҳар йили давлат бюджетининг қарийб 60 фоизи ижтимоий соҳага ёъналтирилиши мамлакатда ижтимоий барқарорликни сақлаш, одамларнинг эртанги кунга ишончини мустаҳкамлашга хизмат қилмоқда. Иқтисодиётнинг муҳим соҳаларида олиб борилаётган ислоҳотлар билан бир қаторда соғлиқни сақлаш, таълим, маданият ва санъат, жисмоний тарбия ва спорт соҳаларида ҳам бозор ўзгаришлари амалга оширилмоқда. Ўзбекистон Ҳамдўстлик мамлакатлари ичида биринчилардан бўлиб Кадрлар тайёрлаш миллий дастури асосида мутлақо янги ва самарали таълим моделини ишлаб чиқди ва амалга оширди. Ҳатто энг оғир даврларда ҳам ёшлар сиёсатига қандай катта эътибор берилгани эсимда. 1991 йил 20 ноябрда қабул қилинган "Ўзбекистон Республикасида ёшларга оид давлат сиёсатининг асослари тўғрисида" ги қонун мустақил республикамизнинг биринчи қонунларидан биридир. Бу ёш авлодга унинг баркамол ривожланиши учун зарур шарт-шароитларни яратишнинг энг муҳим омили ва муҳим майдончаси сифатида яққол намоён бўлди. «Таълим тўғрисида» ги қонун ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастурига мувофиқ мамлакатда иқтисодиётни ва ижтимоий соҳани жадал ривожланиб бораётган замонавий мутахассислар билан таъминлаш тизими яратилди. Энг чекка қишлоқларда замонавий мактаблар, академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежлари барпо этилди. Бугунги кунда таълим ва тарбияга ҳар йили сарфланадиган бюджет харажатлари ЯИМнинг 10-12 фоизини ташкил этади. Бу ЮНЕСКО нинг мамлакатнинг барқарор ривожланишини таъминлаш учун ушбу соҳага ёъналтирилиши керак бўлган сармоялар ҳажми бўйича тавсияларидан деярли икки баравар юқори. Кучли ижтимоий сиёсат юритиш тамойилининг амалда бажарилишини соғлиқни сақлаш тизимидаги ўзгаришлар ва янгиланишлар мисолида кўриш мумкин. Хусусан, ўтган йили республикадаги 141 тиббиёт муассасасини қуриш, реконструкция қилиш, капитал таъмирлаш ва жиҳозлаш учун 500 миллиард сўмга яқин маблаг ажратилди. Қишлоқ врачлик пунктларини оптималлаштириш, замонавий диагностика ва тиббий асбоб-ускуналар билан жиҳозлаш якунланди. Ушбу йуналишда амалга оширилаётган чора-тадбирлар натижасида аҳолининг касалланиш даражаси кескин камайишига эришилди. Ўзбекларнинг ўртача умр кўриш даражаси 67 ёшдан 73 ёшгача ошди. Сўнгги беш йил ичида мамлакатда оналар ва болалар ўлими бир неча бор камайди. Ушбу кўрсаткичларга кўра, Ўзбекистон БМТнинг Мингйиллик ривожланиш мақсадларига тўлиқ эришди. Бугунги кунда мамлакатимиз дунёнинг этакчи нуфузли рейтинг агентликларидан иқтисодий ўсишда, бизнесни юритиш учун энг яхши шароитларни яратишда, мамлакатда хавфсизликни таъминлашда, фуқароларнинг соғлиғига ғамхўрлик қилишда юқори кўрсаткичларга эга бўлиб, бу чуқур ўйланган ва доно давлат сиёсатининг яққол намунасидир.

Мамлакатимизда олиб борилаётган янгидан янги ислоҳотлар барқарор иш ўринларининг яратилиши, аҳоли, айниқса, ёшлар ва аёллар иш билан бандлигини таъминлаш, таълим олиши, соғлиғини сақлаш, меҳнат бозорида рақобатбардошлиги ва касбий даражасини ошириш энг долзарб, устувор вазифалардан бири ҳисобланади.

Конституциямизнинг 2-бўлим IX бобида Фуқароларнинг иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқлари алоҳида белгилаб қўйилган.