Узбекистон ре с п у б л и к а с и олий ва у р т а махсус т а ь л и м вазирлиги д и л о ро м ёрм атова



Download 12,02 Mb.
Pdf ko'rish
bet23/108
Sana25.02.2022
Hajmi12,02 Mb.
#270107
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   108
Bog'liq
tdau-2-113

Абиотик цисм цуйидагшар\
- тупрок ва унинг пастки катламларидаги жинслар ёки тирик ор­
ганизмлар булиб, улар бу тупрок жинсларидаги физик мухитда модда 
алмашинувига узлуксиз эга булади;
- атмосфера хавоси мавжуд булган юкори катламлар бу ерда хаёт 
борлигини англатади;


- океан, денгиз ва кулларнинг сувли мухлти.
Биотик цисм. Бу кием тирик организмлардан ташкил топиб, орга­
низмлар узларининг барча фаолиятларини шу ерда давом эггирадилар, 
уларсиз хаётнинг узи булмайди: улар хаётнинг хаётбахш (биоген) 
атомларидир. Тирик организмлар бу атомларни узларининг нафас олиш, 
озикланиш, купайиш ва биосферанинг хамма кисмларда модда алма- 
шиниш даврида ишлаб чикаради. Биосферада атомнинг биоген мигра- 
цияси асосида икки биокимёвий принцип мавжуд. Улар куйидаги- 
лардир:
- хаётнинг хамма жойида хамма вакг пайдо булиш имконига эга 
булиш;
- биоген мифация ёрдамида тирик организмларнинг яшаши учун 
шароит яратиб бериш.
Биосфера кобиги уч катламдан атмосфера, гидросфера, литосфе- 
р а я т  иборат.
1. Атмосфера
Унинг кислород ва азотдан иборат газ кобиги бор. Шунингдек, кам 
микдорда карбонат ангидрид (0,03%), озон ва бошка газлар мавжуд. 
Атмосферанинг холати, Ер юзасидаги хамда сувли мухитдаги физик, 
кимёвий ва биологик жараёнларга катта таьсир кил ад и. Биологик 
жараёнларнинг бориши, организмларнинг нафас олиши ва улик органик 
моддаларнинг минераллашиши учун кислород хамда карбонат ангидрид 
зарур. Нафас олиш ва фотосинтез жараёнларида озон катлами Ер 
юзасини ультрабинафша нурлардан химоя килади. Азот, карбонат ан­
гидрид ва сув буги вулканларнинг харакати натижаси, кислород фото­
синтез махсулидир.
Атмосфера бир неча катламга эга.
1. Тропосфера -  энг пастки катлам, Ерга туташган кием (9-17 км.). 
Бу катлам атмосферадаги 80фоиз газ ва сув бугини узида саклаб туради.
2. Стратосфера
3. Мезосфера
4. Термосфера (ионосфера)
5. Ноосфера -
Гидросфера - Ернинг сув кобигидир. Сув тез харакатланиш хамда 
ерга сингиш, хамма жойда узига хос холда булиши, узига четдан бош=а 
молекулаларни бириктириб олиш имконига эга. Энг тоза хисобланган 
атмосфера сувларида хам эрийдиган 10-50 мг/л моддалар бор.
Сув-биосферанинг энг мухим таркибий кисми, тирик организмлар 
хаёти учун энг зарур омшшардан бири. Ер шарининг 70 фоизи сув би­
лан копланган булиб, 1,300 млн. км3ни ташкил килади. Сувнинг асосий 
кисми Тинч океанида жойлашган. Ер усти сувлари (к^л ва даре) 0,182 
млн.км3 булса, шундан сув 0,001 млн. км3 и тирик организмлар да учрай-


ди. Музликларда хозирча 24 млн. км3 чучук сув захдраси сувда маълум 
микдорда кислород ва карбонат ангидрид мавжуд. Уларнинг микдори, 
харорат ва тирик организмлар сонига х,ам боглик. Карбонат ангидрид 
атмосферага Караганда сувда 60 марта куп.
Гидросфера литосферанинг шаклланиш давридан бошлаб Ер юзига 
жуда катга микдорда сув буги чикарган.
Литосфера - Ернинг ташки катти к кобиги булиб, чукма ва маг- 
матик жинслардан иборат. Ер пусти деб, Ернинг устки каттик катламига 
айтилади. Литосферанинг юза кисми-тирик организмлар яшаши учун 
кулай шароит мавжуд кисмига тупрок; дейилади. Организмларнинг 
чириган кисми гумусга ёки тупрокнинг унумдор катламига айланади. 
Тупрокнинг таркибий кисмини минераллар, органик моддалар, тирик 
организмлар, сув ва газлар ташкил килади. Литосферада куп учрайдиган 
кимёвий элементларга О, Al, Fe, Са, Mg, Na, Клар киради.
Тирик организмлар Ернинг устки катламида асосан 3-5 метр жой- 
лашади, айрим усимликларнинг илдизлари 35-40 м чукурликкача кириб 
боради. Тупрок таркибидаги минерал моддалар тог жинсларининг 
нурашидан хосил булса, органик моддалар тирик организмларнинг хаёт 
махсулидир.
Мегадунё мисолида олиб карасак, биосфера чегараси жуда кичик ва 
тор булиб колади, аммо тирик организмлар биосферада жуда хилма-хил 
жойлашган. Атмосферанинг юкори кдтламлари ва гидросфера чукур- 
ликларида улар жуда кам. Х,аётий жараёнлар асосан Ер юзида, тупрокда 
ва сувнинг юкори катламида боради. Тирик организмларнинг умумий 
массаси тахминан 2,43x1012 огирликда белгиланади, биомассаси асосан 
курукликда хаёт кечираётганлар эвазигадир. Усимликларнинг биомас­
саси жуда куп булиб, уларнинг массаси 99,2 фоизни ташкил килса, 
хайвонлар ва микроорганизмлар массаси 0,8 фоиз. Сувли мухит ёки 
океанларда бу нисбат тескари: океанларда усимликлар улуши 6,3 фоиз, 
хайвон ва микроорганизмлар улуши 93,7 фоиз. Сувли мухитда жами 
биомасса 0,03x1012 т. ёки Ердаги биомассага (ердаги тирик организм­
лар массасига) нисбатан жуда кам ёки 0,13 фоиз.
Тирик организмларнинг таркалган турларига нисбатан олиб кара­
сак, маълум булдики, биомассанинг 99 фоизи 21 тур, хайвонлар биомас­
саси нинг 96 фоизи умурткасизлар, 14 фоизи умурткалилар ва шунинг 
ундан бир кисми сут эмизувчилар биомассасидир.
Жами тирик организмлар массаси бутун биосфера массасига нис­
батан 0,25 фоизни ташкил килади.
Биосферада тирик моддалар билан бирга нисбий моддалар хам 
мавжуд. T
of
ва тупрок жинсларига кирувчи бу моддалар массаси жуда 
к^п. Биосферадаги модда ва энергия модда алмашинуви учун тирик 
организмлар уларни, узларини Ураб турган мухитдан олади. Тирик 
материянинг бир кисми кайта тугилади, кайта тикланади ва чириб, й^к


булади. Бу холатлар уртасида хам хамиша музовозант сакланиб туради. 
Хар йили биосферадаги усимлик ва хайвонларнинг купайиши нати­
жасида 10 фоизга якин биомасса ку шил ад и.
В.И.Вериадский назариясининг мохияти шундаки, у тирик модда- 
ларнинг ахамиятини хамиша тан олади ва улар планетанинг киёфасини 
узгартиради, деб эътироф этади. Тирик организмларнинг ахамияти 
геологик даврда жуда катта булган. Шунинг учун Вернадский айтадики, 
Ер курасида доимий харакат килувчи кимёвий кучлар й^к, аммо тирик 
организмларнинг харакатини олиб карасак, улар жуда катта кучдир. 
Куёшдан келадиган энергияни факатгина тирик организмлар ушлаб 
олиб, узгартиради. Демак, улар биз яшаётган заминга гузаллик бахш 
этишга кодир катта кучдир.
В.И.Вериадский таълимотининг иккинчи нуктаи назарига кура, 
биосферанинг ташкилланишида, тирик ва тирик булмаган организмлар 
уртасидаги мухитга мослашишиш жараёнида ташкилланиш боради. 
«Организм, - деб ёзади В.И.Вериадский, - хамма вакт-мухит билан бог­
лик, аслида у мухитга мослашмайди, балки мухитнинг узи организмга 
мослашади». Бундай богланиш махсулини куп сонли маданий усим­
ликлар ва уй хайвонларининг янги турлари хосил булганидан к5фамиз. 
Хосил булган бундай янги турлар яшаб кетиши учун инсоннинг ёрдами 
керак, акс холда улар ёввойилашиб ёки йуколиб кетади. Шу боисдан хам 
Вернадский тирик моддаларнинг геокимёвий жараёнларини хайвонлар, 
усимликлар ва маданий онгли инсон билан бир бутун богланишда, деб 
таърифпайди. Олимнинг фикрича олдинлари икки омилга-тирик тана ва 
унинг хаёт фаолияти махсулдорлигига эътибор беришмаган.
1. Молекуланинг чап-унг ассиметрия ва хаёт, бир томондан органик 
моддаларнинг оптик активлигини француз олими Луи Пастер очди.
2. Биосферада энергия берувчи тирик организмларнинг хиссаси ва 
тирик булмаган моддапарга таьсири мутлако бахоланмаган эди. Чунки 
биосфера таркибига факат тирик моддалар эмас, балки тирик булмаган 
турли таналар хам киради. В.И.Вериадский уларни (атмосфера, тог 
жинслари, минераллар), шунингдек, хар хил тирик ва нисбий жинс- 
лардан хосил булган (тупрок, сувнинг юзаси) моддаларни нисбий, деб 
хисоблайди.
Тирик моддалар биосферанинг хал килувчи кушилмаси булгани 
билан улар аслида факатгина биосферада яшаши ва ривожланиши 
мумкин. Шунинг учун хам В.И.Вериадский эътироф этганидек, тирик 
организмлар биосферанинг барча вазифаларини бажаради хамда мате­
риал ва энергетик томондан боглик булиб, катта геологик кучга эга.
Биосферанинг бошлангич пайдо булиш асоси ва ундаги биогео- 
кимёвий жараёнлар планетамизнинг астрономик холатидан келиб чи- 
кади. Бу холат дастлаб Куёшдан канча узокда жойлашиш масофаси, 
эклиптиканинг Ер укига эгилиши билан ифодаланади. Ернинг жойла-


шиш кенглиги планетадаги иклимни белгилайди. Ер эса, уз навбатида, 
узида яшовчи барча тирик организмларнинг хаёт-фаолиятини белги­
лайди. Куёш биосферадаги асосий энергия манбаи булиб, планетамиз- 
даги барча геологик, кимёвий ва биолоик жараёнларнинг 
х д р а к а т л а н -
тирувчиси хисобланади. Куёшнинг биосферадаги ахамиятини энергия- 
нинг сакланиш ва айланиш конуни асосчиларидан бири булган Юлиус 
Майер (1814-1878 й.й.) шундай ифодалайди: «Хаёт - бу К^ёш нурининг 
хосиласидир».
3. Тирик организмлардаги узгариш ва бошка хдётий жараёнлар 
нотирик жинсларда тез боради. Шунинг учун хам тирик организм­
лардаги узгариш бутун тарихий даврни уз ичига олса, нотирик жинс­
ларда бу жараён геологик давр билан улчанади. Геологик даврнинг бир 
секунди тарихий даврнинг юз минг йилига тенг.
4. Геологик давр жараёнида тирик моддаларнинг куввати ва но­
тирик жинсларга таьсири ошиб боради. Бу таъсирни В.И.Вернадский 
шундай ифодалайди: «Тирик моддаларнинг узлуксиз биоген атомлари 
нотирик жинсларга таъсир килади лекин уз навбатида улар хам тирик 
моддаларга таъсирини утказади».
5. Геологик даврда факатгина тирик организмларда сифат жиха- 
тидан узгаришлар булади. Масалан, турли йиллар ичида униб чиккан 
майсанинг дарахт булиши ёки хайвоннинг шаклланиш онтогенези ва 
бошкалар. Бу узгаришларнинг бориш жараёни ва механизмини биринчи 
булиб Ч.Дарвин (1859 й.) турларнинг табиий танлаш оркали келиб 
чикиши назарияси билан исботлади.
6. Дарвин таълимоти буйича тирик организмлар ташки мухитга 
караб узгаради ва мослашади. Шундай узгаришларнинг тупланиши эво­
люция манбаи булиб ксшади. В.И.Вернадскийнинг фикри буйича тирик 
моддалар уз эволюциясига эга булиши мумкин, улар геологик вакгга 
ёки ташки мухитга мослашмайди. Олим фикрининг исботини шундай 
деб изохлайди: «Х,айвонлар марказий асаб тизимининг узлуксиз усиб 
бориши, бунинг биосфера учун ахамиятлидир ва биосферада алохида 
ташкилланиш бунга асос булади: «У 
фикрини соддалаштириб, таш- 
килланиш хакида шундай дейди: «Биосферанинг маьлум бир нуктасида 
ёки маълум бир жойида булган нарса аввал хам, кейин хам айни шу 
-нуктада такрорланмайди». Бу холатни узгаришларнинг кайтарилмас- 
лиги билан изохлаб, кайд этадики, бу холат эволюция жараёнидаги хар 
кандай ривожланишга тегишлидир. Эволюциянинг узлуксиз жараёни, 
янги организмларнинг пайдо булиши биосферага уз таъсирини утка­
зади, хатто нисбий нотирик жинсларга, масалан, тупрок, ер ости ва ер 
усти сувлари ва бошкаларга хам бунинг исботи сифатида девон даври- 
даги тупрок ва дарёлар учламчи ва бизнинг давримизга нисбатан мут- 
лако бошка. Шундай килиб, турлар эволюцияси секин-аста бутун биос­
ферага таркалади ва уни камраб олади.


В.И.Вернадский моддаларнинг айланиш шаклини, атомларнинг 
биоген миграция йули билан, кимёвий элементларнинг тирик модда­
ларга миграцияси, кимёвий элементларнинг тупланиши, биосферада 
харакатланувчи омилларнинг ривожланиши ва бошкаларнинг биосфера 
билан богликлигини исботлади.

Download 12,02 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   108




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish