Узб еқистон сср фанлар академияси

Синтактик алоқаларнинг турлари
Сўз бирикмасида, гапда сўзлар икки хил боғланган бўлиши мумкин: тенг ҳолда ёки бири иккинчисига бўйсунган ҳолда. Шун- га қараб, синтактик алоқалар ҳам, дастлаб, икки йирик турга аж- ралади: тенг алоқа ва тобе алоқа.
Тенг алоқа,асосан, гап таркибидаги элементлар орасида учрайди (сўз бирикмаси таркибидаги элементлар орасида тенг алоқа бўлиши мумкин эмас). Тенг алоқа орқали синтактик жи- ҳатдан тенг ҳуқуқли, бнри иккинчисига бўйсунмайдиган элемент­лар муносабати ифодаланади. Демак, тенг алоқа орқали уюшиқ бўлаклар ҳосил бўлади. Уюшиқ бўлакларда бир-бирига нисбатан ҳоким-тобелик бўлмайди. Шунга кўра, уларда тартиб унчалик роль ўйнамайди: улар ўзаро ўрин алмашиб қўлланиши мумкин.
Тенг алоқада сўзлар ўзаро тенг боғловчилар (бу вазифада айрим кўмакчи ва юкламалар ҳам қўлланиши мумкин) ёки тенг- лик интонацияси ёрдамида боғланади: Чацирилганда ҳам ўзимиз- еа яқинв а аҳил кишилар бўлур (А. Қ о д и рий).Тоғлар, ад ир лар, у зо қ-я қиндаги дарахтлар қурум босгандай цоп-қора туе олди (А. Қ а ҳ ҳ о р). Сўзлар тенг боғловчилар орқали алоқага киришганда ҳам интонация қатнашади. Лекин бунда у ёрдамчи функцияни бажаради. Боғловчи бўлмаганда, интонация сўзларни тенг алоқага киритувчи бирдан-бир асосий восита са- налади.
Тобе алоқасинтактик жиҳатдан бири иккинчисига бўйсу- нувчи, бири иккинчисини аниқловчи (кенг маънода) сўзлар муно- сабатини ифода қилади. Тобе алоқа сўз бирикмаси таркибидаги элементлар орасида ҳам, гап таркибидаги элементлар орасида ҳам учрайди. Бунда бир элемент иккинчисига нисбатан тобе, иккинчиси эса унга нисбатан ҳоким вазиятда бўлади. Масалан: эшикка чщ- мок (эшикка — тобе, чиқмоқ— ҳоким), қишлоқдан келмоқ, (қиш- лоқдан — тобе, келмоц — ҳоким). Биз ўқиймиз (биз — ҳоким, ўқий- миз — тобе). Демак, тобе алоқа орқали сўз бирикмаси ва гап бў- лакларининг муносабати тайинланади. Буларда одатдаги муайян тартиб ҳам бор: сўз бирикмасининг элементлари «тобе сўз + ҳоким сўз» тарзида тартибланса, гапнинг элементлари «ҳоким сўз+тобе сўз» тарзида тартибланади. Бу тартибнинг ўзгариши одатдагидан чекиниш — инверсия: деб қаралади.
Тобе алоқа уч хил бўлади: бошқарув, мослашув ва битишув.