Уз б е к и с т о н р е с п у б л и к а



Download 16,21 Mb.
bet15/69
Sana22.02.2022
Hajmi16,21 Mb.
#89934
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   69
Bog'liq
Mantiq (M.Sharipov, D.Fayzixo'jayev) (1)

Формаллаштириш конкрет мазмунга эга булган фикр- ларни символлар билан апмаштириш, яъни пропозиционал функция хосил килиш, формулалар киритиш, мантикий коидаларни яратиш оркали таф аккурнинг (фикрнинг) тузилмасини ифода килиш демакдир. Тафаккурнинг тузидмаси билан мантикнинг тилда ифода килиниши тузилмаси уртасида узаро мувофиклик мавжуд, яъни хар бир конкрет фикр тузилмасига маълум бир тил тузилмаси мувофик келади. Буни пропозиционал функция хосил килиш мисолида куришимиз мумкин. «Тошкент - Узбекистоннинг пойтах- ти» деган фикрдаги «Тошкент» тушунчасини - S, «Узбекис­ тоннинг иойтахти» тушунчасини - Р билан алмаштирсак, S- Р куринишига эга булган пропозиционал функция хосил булади. Пропозиционал функция узгарувчи кийматга эга ифода булиб, бу киймат аргумент билан алмаштирилганда конкрет мазмунли фикр хосил булади.
Формаллаштан тал куйидаги талабларга жавоб бериши керак:
1. Асосий белIилар аник ифода килинган булиши керак. Бу белшлар асосий тушунчалар, атамаларни ифодалайди.
2. Таърифлашнинг барча коидалари курсатилган були­ ши керак. Бу коидаларга асосланган холда мавжуд белгилар ёрдамида янги, кискарок белгилар хосил килинади.
3. Формулаларни тузишнинг барча коидалари берилган булиши керак. Бунга мисол килиб тушунчалардан ran хосил килиш коидаларини курсатиш мумкин.
4. Хулоса чикариш коидаларининг барчаси курсатилган булиши керак. Бу кулланиладиган белгиларниш (суз, ran, символлар) график усул билан ифодаланишига тегишлидир.
5. Кулланиладиган белгиларнинг маъносини талкин килиш коидалари курсатилган булиши керак.
Формаллашган тилга эга булган мантик чин фикрни ифода Килувчи бир формула ёрдамида худди шундай чин фикрни ифода килувчи бошка формулами келтириб чикдра олади. Бунда бершпан фикрнинг коикрет мазмуни эътиборга олинмайди.


Формаллашган тилнинг устунлиги шундаки, унда ман­ тикдй хулоса чикаришда кузда тутилмаган асосларнинг катнашиб колиши мумкин эмас. Математика ва мантикнинг куп масалалари факат мана шу йул билан ечилиши мумкин. Них,оят, формаллашган тилнинг яна бир кдмматли то- мони шундаки, унда бир сохада яратилган формаллашган тилдан бошка бир сохдга оид масалаларни ечишда фой- даланиш мумкин. Масалан, мантикда синфлар билан була- диган амалларда математика тилидан (кушиш, купайтириш, тулдириш каби атамалардан хамда уларни ифода килувчи белгилардан) фикр тузилишини ифода кдлиш учун фой- даланиш мумкин. Бунда, албатта, фойдаланилаётган бел-
гиларга махсус маъно берилади.
Формаллашган тилнинг камчилиги эса шундаки, у та- биий тилга Караганда объектни юзаки холда ифода кдлади. Хозирги даврда мавжуд формаллашган тиллар борликнинг ва билишнинг жуда кам сохаларини камраб олган. Би­ лишнинг кайси сохаларида формаллашган тилни яратиш мумкинлигини олдиндан айтиш кдйин.
Шунингдек, формаллашган тил эмпирик тадкдкотлар- нинг урнини боса олмайди. Ана шунинг учун хам илмий тил формаллашган тилдан фойдаланиш билан чегаралагшб колиши мумкин эмас.
Шунга карамасдан формаллашган тил хозирги пайтда илмий билишда ва амалий хаётда мухим ахамиятга эга. У, айникса, фикрнинг тузилишини урганишга, унинг мантикдй кийматини, яъни чин ёки хатолигини аникдашга тулик кулай шароит ярагади. Шунинг учун мантикнинг формаллашган тилини яратишга ва уни чукуррок урганишга кдзикдш катга. Тафаккурнинг мантикдй шаклини урганишда семантик категориялар мухим ахамиятга эга. Семантик категориялар тил ифодаларининг синфларидан иборат булиб, улар бир- бирларидан кавдай объектларни акс эттириши билан фарк кдладилар. Асосий семантик категориялар каторига ran ва унинг таркибида нисбатан мустакдл холда мавжуд булган
кдсмлари - дескриптив ва мантикдй атамалар киради.
Гап хукмни, саволни ва нормани ифода кдлиши мум­ кин. Хукмни ифода килувчи гап предметга бирорта бел­ гининг (хосса ёки муносабатнинг) хослигини тасдиклайди ва инкор килади. У дарак гапдан иборат.
Гапда предметларни, уларнинг хоссалари ва муносабат- ларини акс эттирувчи ифодалар дескриптив атамалар дейи-


лади. Дескриптив атамалар предметлар номлари ёки терма- лар (предметларни, предметлар тупламини акс эттирувчи ифодалар) ва предикаторлар (предметларнинг хоссалари ва муносабатларини акс эттирувчи ифодалар)га булинади. Предметларнинг номлари айрим сузлар ва суз бирик- малари булиб, улар моддий (планета, электр токи) ва идеал (сезги, тафаккур) предметларни ифодалайди. Предмет номи белгидан иборат булганлиги учун уз мазмуни ва маъносига эга. Номнинг мазмуни предметам ифода килади ва мантикда денотат деб аталади. Номнинг маъноси эса предметнинг мухим, умумий белгиларини ифода килади ва концепт деб аталади. Масалан, «Аристотель», «Мантик фанининг асосчиси», «Топика асарининг муаллифи» каби ифодаларнинг мазмуни бир хил, яъни битта предметни ифодалайди, маъноси эса турли хил, яъни фикр килаётган
объектнинг хдр хил белгиларини кайд килади.
Шунингдек, номлар якка («Тошкент шахри») ёки уму­ мий («шахар») булиши мумкин. Бунда якка ном битта пред­ метни, умумий ном эса предметлар синфини акс этгиради.
Предикаторлар ганда кесим урнида келиб, узи таал- лукли булган номнинг микдорига бОглик х,олда бир уринли ёки куп уринли булиши мумкин. Бунда предметнинг хоссасини ифода килувчи предикаторлар бир уринли, улар уртасидаги муносабатларни ифода килувчи предикаторлар куп уринли предикаторлар хисобланади. М асал ан ,
«Узбекистон мустакил республикадир» деган мулохазада предикатор бир уринли, « У збекистон Туркия билан иктисодий шартнома тузди» деган, фикрда «иктисодий шартнома тузди» предикатори икки уринли, «Узбекистон Сирдарё ва Амударё оралигида жойлашган» деган фикрда
«оралигида жойлашган» предикатори уч уринлидир.
Мантикий атамалар (мантикий констангалар) доимий мантикий кийматга эга булиб, гапда дескриптив атама- ларни боглашда ишлатилади. Улар ^збек тилида «ва»,
«х,ам», «хдмда», «ёки», «ёхуд», « барча», «х,еч бир»,
«баъзи», «эмас» каби сузлар оркали ифодаланади ва турли хил (оддий ва мураккаб) х,укмлар, мулохдзаларни х,осил килувчи элементлар хдсобланади. Масалан, «Х,еч бир товар кцйматсиз эмас» деган фикрда «х,еч бир», «эмас» мантикий атамалар булиб, уларсиз дескриптив атамаларни - «товар»,
«киймат» сузларини б о та б булмайди.
Мантикнинг формаллашган тилини яратишда семантик категориялар аник таърифланиши ва тавсифланиши керак. Бунга семантик категорияларни конкрет символларда акс эттириш оркали эришиш мумкин.


Ала шу символлар мантикнинг формаллашган тилининг алифбосини ташкил этади. Мантикда иккита тил - предикатлар мантиги тили ва мулохазалар мантиги тили мавжуд.

Download 16,21 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   69




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish