Uygur, qaqauz, quzey

(Uzaklıkta)
Qaqauz ədəbiyyatı tarixindən bəhs edən ilk kitabı da Petr 
Qaqauz-Çebotar yazmışdır.
Todur İvan oğlu Zanet 
(14.06.1958, indiki Moldova Res- 
publikası Qaqauz Yeri MV Komrat rayonunun Konqaz kəndi). 
Kişinyov Politexnik İnstitutunu bitirsə də, yeniyetməlik illə- 
rindən ədəbi mühitdə olmuşdur. “Mali” adlı ilk şeirini 1977-ci 
ildə dərc etdirmişdir.
İnstitutu bitirib tikintidə iş icraçısı işləsə də ədəbiyyatdan 
uzaqlaşmamışdır. Millətinin hüquqlarının tapdandığını, assi- 
milyasiyaya uğradıldığını görən Todur Zanet var gücü ilə bu 
haqsızlığa, müstəmləkəçiliyə qarşı çıxmışdır.
Moldaviya Dövlət Radio və Televiziyasında 1986-cı ildən 
onun yaxından iştirakı ilə qaqauz türkcəsində “Bucak dalğası”

---

proqramı efırə çıxmışdır. Bu proqram N.Baboğlunun rəhbərliyi 
ilə hazırlanırdı. Todur Zanet də bu proqramın hazırlanmasında 
yaxından iştirak edir. Onun millətini oyatmaq, vətənini dirçəlt- 
mək üçün apardığı mübarizə televiziyaya baxan qaqauzların 
ürəyindən idi. Odur ki, qaqauz xalqının həyatında xüsusi yeri 
olan “Ana sözü” qəzeti 1988-ci ildə nəşrə başlayanda qaqauz- 
lar arasında yaşlı və təcrübəli, ədiblər, qəzet işçiləri olsa da, 
onlar bu işin altına girməmiş, gənc Tudor Zaneti redaktor ol- 
mağa razı salmışlar.
Todur Zanetin cəsarəti, təşkilatçılıq bacarığı sayəsində “Ana 
sözü” qəzeti böyük nüfuz qazanmış, partiya funksionerləri, hö- 
kumət məmurları, respublikanın xüsusi xidmət orqanlarının 
əməkdaşları bu çılğın gənci ram edə bilməmişlər. Onun özü də, 
redaktoru olduğu qəzet də demokratiyanın, milli azadlıq hərə- 
katının öncüllərindən olmuşdur.
O, 1993-cü ildə daha bir cəsarətli addım ataraq, qəzeti latın 
əlifbası ilə çap etməyə başladı. Zaman da T. Zanetin nə qədər 
doğru olduğunu göstərdi.
Azərbaycan, Türkiyə və başqa türk respublikaları ilə sıx əla- 
qə qurmağa çalışan, oralara tez-tez səfər edən, milli ruhlu 
ziyalılarla, ictimai-siyasi xadimlərlə görüşən T.Zanet “Ana 
sözü”nü ümumtürk qəzeti etməyə çalışırdı.
Onun ilk şeirlər kitabı 1989-cu ildə işıq üzü görmüşdür. Elə 
həmin il çap olunan “İlkyaz türküsü” almanaxı da şairin şeirlə- 
rinə geniş yer ayırmışdır. Şeirlərində sosial məsələlər, dünya 
problemləri, insanların arasında sevgi və dostluq ön plana çəkilir 
və bütün bunlar qaqauz xalqının timsalında verilir. Onun milli 
duyğularla yüklənmiş misraları qaqauz xalqının müstəqillik 
mübarizəsinə öncüllük etmiş və bu işə işıq salmışdır. T.Zanet 
“Zamanayersin, evim!”(1989, 1990), “Karımcalık” (1989), “Bö- 
cecik” (1991), “Akardı Batıya Güneş” (1993), “Gıcırdeer ka-

---

famı çarkları” (1993), “Akar yıldız” (1998) “Dramçılıq” (2006) 
kitabları nəşr olunmuşdur. “Dramçılıq” kitabına görə o 
KIBATEK-in (Kıbrıs-Balkan-Avrasiya-Türkiyə Edebiyat Kuru- 
mu) 2007-ci ilin ədəbiyyat mükafatı təqdim olunmuşdur.
Şair həmişə millətinin gələcəyini düşünmüş, bunun üçün də 
uşaqların ana dilini yaxşı bilməsinə xüsusi diqqət yetirmişdir. 
Hətta ilk kitabım üç bölümə - “Can sesi”, “Sayılmaklar” və 
“Dilkırmak, yanıltmaşlar”a ayırmışdır. Şair hamımızın bildiyi 
bir uşaq oyununu vəzn və qafıyəsinə toxunmadan, ritminə 
xələl gətirmədən, hətta ilk misralarmı saxlamaqla yeni məz- 
munlu gözəl bir uşaq şeirinə çevirmişdir:
Bir, iki- 
Gəldi tilki.
Üç, dört- 
Qazı ört.
Beş, altı -
avcı kalkdı 
Yedi, sekkiz- 
ateş ikiz.
Dokuz, on-
Tilkidän kaldı salt don.
T.Zanet uşaqlar üçün şeirlər yazmaqla yetərlənməyib, 1990- 
1994-cü illərdə qaqauzların ilk uşaq jurnalı “Kırlanqac”ın baş 
redaktoru olmuşdur.
Daim vətən və millət haqqında düşünən, xalqını öz haqqı 
uğrunda mübarizəyə səsləyən T. Zanet “Kim kabaatlı?” şeirin- 
də yazır:
Bu dünnedä
Ne biz diil mi insan?..
Neçin diliz hodul,
Ki uzak dedemiz

---

Devlet da kurmuş.
Duşman esnemiş,
“Memleket” şeirində də babalarına üz tutaraq deyir: 
Memleket kaç diiştirdin 
Bu erda, dedäm benim,
Ne kadar kahır çekdin...
Todur Zanet də xalq yaradıcılığından əsərlərində geniş isti- 
fadə edir. Buna görə də onun şeirlərini oxuyanda adamın ya- 
dına bayatılarımız düşür. Məsələn:
...Şu yaldızlı duygumu,
Yarım alsa uykumu.
Yıllar kıta dönmesä 
Sevda-kısmat ölmesä.
Şair təbiətlə bir varlıq, insan kimi danışır, ona müraciət edir. 
Torpağa, suya, dağa, aya, ulduza, günə müraciət edən şair deyir: 
Koy adımı benim günəş,
Da çin sabaalan geleyim.
Dan yerindän seftä ateş 
Suradına bän serpeyim.
SSRİ Bessarabiyanı tutduqdan sonra oranın kənd təsərrü- 
fatını kollektivləşmə, kolxoz quruculuğu adı altında dağıtmış- 
dır. Müqavimət göstərənlər isə güllələnmiş, həbs edilmiş və 
sürgünə göndərilmişdir. Bölgəni aclıq bürümüş, yüzlərlə insan 
acından ölmüşdür. Qaqauzların bir qismi 1947-1948-ci illərdə 
Azərbaycana sürgün edildilərsə, bir qismi də aclıqdan yaxa 
qurtarmaq üçün buraya özləri gəlmişdir.
Uzun illər xalqın bu böyük faciəsi haqqında danışmaq yasaq 
idi. İlk dəfə Todur Zanet nəinki bu mövzuda danışdı, hətta onu 
ədəbi mövzuya çevirdi. Onun “Aaçlık kurbannarı” pyesi qa- 
qauzların arasında böyük maraqla qarşılanmışdır. Yazıçı və

---

şairlər, ictimaiyyət məsələni gündəmdə saxlamış, nəticədə ac- 
lıq qurbanlarına abidə qoyulmuşdur.
Todur Zanet isə bu mövzunu soyqırım kimi dəyərləndirirdi. 
Şair “Aclıq” şeirində yazır:
Yaamur yaayardı nerdä sä,
Salt diyil Bucaamızda.
Toprak olmuştu kırımsa,
Bitmişti su punarlarda.
“Toum için kaldı tenä.
Oncaz da az afet.
Uşaam, istemä sän imää,
İnan hiç yoktu bereket”,- 
Ana düüler bir kuş gibi.
Nedän bu takaza?
Uşak işitmeer:
“Ver imää... İmää ver, mamu... ver imää...” 
Bitti tenä, bitti tozak,
Bitti kabuk fidannarda 
Aman, çirkin bu iş kurak,
Sündü cannar doz dolayda.
Kim söleycek:
Kaç insanı
Öpemedi yalpak ana?
Kim söleycek:
Kaç insanı başka hiç görmedi tarla?
Aala canım, aala...