Uygur, qaqauz, quzey

Key words: Karachay-Malkar (Balkar) literature, The
Caucasus battles, The Kipchaks, the formation of literature of
modern times.

---

QUMUQ TÜRKLƏRİ ƏDƏBİYYATININ
DÜNƏNİ VƏ BU GÜNÜ
Özət: 
XIX yüzilədək qaynaqlarda qumuq ədəbiyyatı ifadə- 
sinə rast gəlmirik. Rusiya Qafqazı müstəmləkəsinə çevirəndən 
sonra hakimiyyətini möhkəmləndirmək naminə xalqları böl- 
mək, bir-birindən ayırmaq üçün bir çox “tələlər” qurdu. Bu 
məqsədlə yüzillər boyu yazılı ədəbiyyatı bir olan türklərin də 
hər bölgəsi, hər tayfası üçün yeni ədəbi dil, ədəbiyyat tarixi, 
tarix yaradıldı.
Mahammat Apendi (Əfəndi) Osmanovun 1883-cü ildə Sankt- 
Peterburqda yayımlatdığı “HoraficKHe h KyMbiKCKHe TeKCTbi 
(CöopHHK 
HoraHCKHx 
h
KyMbiKCKHx 
neceH, 
npe^aHHH, 
noro- 
BopoK, nocxıOBHu)” 
qumuq ləhcəsində ilk kitab sayılır. Qumuq- 
lardan toplanmış “Minkullnun yiri”, Şumer dastanı “Bilqamıs”ı, 
“Engiligim, Sengiligim, eşikni ac!” nağılı yenə də şumerlərin 
keçinin qurdla (və ya keçinin şirlə) savaşını, “Bozoğlan” nağılı 
“Kitabi-Dədə Qorqud”dakı “Bamsı Beyrək” boyunu, “Cavat 
biy” yırındakı qəhrəmanın ölüm mələyi Əzraillə savaşması 
“Kitabi-Dədə Qorqud”dakı Dəli Domrulu yada salır. “Koroğlu” 
nağılı “Koroğlu” dastanını xatırladır. Bu cür oxşarlıqlar yalnız 
folklorda deyil, yazılı ədəbiyyatda da çoxdur.
Son illərdə qumuq yazılı ədəbiyyatının tarixini XV yüzildə 
yaşamış Kamal Ummu Nuri ilə başlayırlar. Onun yayımlanmış 
şeirləri isə günümüzün qumuq türkcəsindəkindən çox Azərbay- 
can və Türkiyə türkcələrinə yaxındır. Araşdırıcıların bəziləri 
isə daha cəsarətli hərəkət edərək qumuqların ədəbiyyatını və 
tarixini şumerlərdən başlayırlar. Beləcə qumuqlar arasında 
ümumtürk ədəbi abidələrini ədəbiyyat tarixlərinə daxil etmək 
və onu öyrənmək meyli gündən-günə artır.

---

Rus-Sovet müstəmləkəçiləri 150 ildə qumuq dili, qumuq ədə- 
biyyatı yaratmağa çalışsalar da qumuqlardan toplanmış folklor 
örnəkləri, hətta günümüzün qumuq yazıçılarının əsərləri bizim- 
kilərdən ləhcəsinə görə fərqlənir. Düşüncə, üslub, mövzu, söz- 
lük etibarı ilə isə onlar ümumtürk ədəbiyyatının bir parçasıdır.
Məqalədə Ummu Kamal (XV yüzil), Abdulrahman Atlıbo- 
yunlu (XIX yüzil), Yırçı Kazak (1830-79), Mahammat Apendi 
Osmanov (1838-1904), Abusupiyan Akayev (1872-1931), Ma- 
nay Alibekov (1861-1920), Nuhay (1865-1919) və Zeynalabid 
(1865-1919) Batırmurzayevlər, Abdulla Mahammadov (1864- 
1937), Temirbolat Biybolatov (1879-1942), Nabi Xanmur- 
zayev (1893-1950), Bahautdin Astemirov (1898-1967), Alim- 
paşa Salavatov (1901-42), Abdulvahab Suleymanov (1909-95), 
Yusup Qereyev (1903-1941), Atqay Acamatov (1910-98), Ka- 
mil Sultan (1911-2002), Rəsul Rəsulov (1912-77), Anvar Ha- 
jıyev (1914-92), İbrahim Kerimov (1922), Mahammadsoltan 
Yahiyayev (1923-2007), Srajdin Tokbolatov (1923), Şarip Ali- 
beriyev (1926), Abdulla Abakarov(1928), Abdulmejit Məjidov 
(1936), Mahammatşapi Minatullayev (1937), Mahammat Ata- 
bayev (1938), Mahammatnabi Xalilov (1941), Badrutdin Mu- 
hammadov (1943), Şeyit Xanım Alişeva (1949), Atav Atayev 
(1949), Jeminat Kerimova (1949), Bahavutdin Hacıyev (1950), 
Supiyan Mamayeva (1958), Abdulkerim Zalimxanov, Nabiulla 
Mahammadov və b. qumuq ədiblərinin ömür yolundan və ya- 
radıcılığından söz açılır.