Uygur, qaqauz, quzey

b
HacToameM (pe3iOMe)......................................................... 223
Literature by N oqay Turks in past and present (abstract)... .226
Qaraçay-Malkar (Balkar) türkləri ədəbiyyatınm
inkişaf y o lu ................................................................................... 229
IlyTb pa3BHTHH jiHTepaTypbi KapanaH-MajiKapcKHx
(BajiKapcKHx) 
tiopkob
(pe3iOMe)............................................ 281
The developm ent o f literature by
Karachay-Balkar (Malkar) T urks(abstract)....................... 283
Qumuq türkləri ədəbiyyatınm dünəni və bugünü..................... 285
JlHTepaTypa KyMbiKCKHx 
tiopkob
 
b
npomjıOM
h
HacToameM (pe3iOMe).............................................................354
Literature o f Kumuk Turks in past and present(abstract)... .356
Q a y n a q la r............................................................................................ 358
M üəllifın çap olunm uş kitablari, məqalələri,
tərtib etdiyi kitablar və iştirak etdiyi sim pozium lar.......373

---

AZSAYLIXALQLARA
BÖYÜK MƏHƏBBƏT
Araşdırıcılıq çox mühüm və məsuliyyətli işdir. O, həm 
obyektiv, həm bilgili, həm də sənətinin aşiqi olmalıdır ki, 
ortaya qoyduğu məhsul da faydalı, səmərəli olsun. Onun ən 
böyük uğuru isə ehtiyac duyulan, araşdırılmamış və öyrənil- 
məmiş məsələni ortaya çıxarmasıdır. Mövzu üçün istər keç- 
mişə müraciət edilsin, istər günümüzün hadisələrinə, əsas 
odur ki, gələcək üçün daha çox işə yarayacaq əsərlər ortaya 
çıxsm. Bunu da ancaq seçdiyi mövzuya ürəyindəki sevgini 
daşıyacaq araşdırıcılar bacara bilər.
Avrasiyanm böyük bir hissəsində dövlətlər quran, xalqlar 
arasmda mədəniyyətin daşıyıcısı rolunu oynayan türklər 
sonra tarixin tələbi, cəmiyyətin də inkişafı ilə bir neçə qrup- 
lara və boylara bölünməyə başlamışlar. Bu bölünmənin nəti- 
cəsidir ki, türkün gücündən, qüdrətindən qorxan “yağılar” 
eyni millətdən olan iki qardaş xalqı bir-birinə düşmən gözü 
ilə baxmağa məcbur etmişdir. İmperialistlərin böyük təxriba- 
tı ilə özbəkliyini, azərbaycanlılığmı qəbul etdiyi halda türk- 
lüyünü inkar edən türklər meydana gəlməyə başlamışdır. 
Müsəlmanlarm və türklərin başma gətirilən oyunlarm tarix 
boyu sayı-hesabı yoxdur.
Dünya imperialistləri türk qövmünün birləşməsini böyük 
təhlükə kimi görüb və hər zaman onu parçalamaq, ayırmaq 
siyasətini güdmüşdür.
Bu uçurumu görən İsmayıl Qaspıralı, Yusuf Akçura, Əli 
bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu və s. kimi türkoloq və 
ideoloqlar keçən əsrin əw əllərində türklərin birləşməsinin 
vacibliyini vurğulamış, bunun uğrunda mübarizə aparmışlar.
5

---

Onlarm mübarizələri düz bir əsrdən sonra gerçəkləşmə yo- 
lunu tutmuşdur. İndi dövlət başçıları da görüşlərində, toplan- 
tılarmda bu məsələni tez-tez gündəmə gətirirlər. Bu gün türk 
dünyasmm birləşməsi uğrunda bir çox mühüm addımlar 
atılmışdır. Lakin buna qədər türk qövmünün keçdiyi tarixi 
yol olduqca çətin - enişli, yoxuşlu olmuşdur. Dəfələrlə bağ- 
rmdan bıçaqlanmış, parçalanmış, sürgünlərin qurbanı olmuş- 
dur. Öz doğma torpaqlarmdan didərgin düşmüş, sürgün edil- 
mişdir.
Sürgünlər təkcə ziyalıları öz ağuşuna almamışdır. Mil- 
yonlarla türk imperialist hökumətlərin qurbanı olmuşdur. O 
və ya bu şəkildə türklərin qətlə yetirilməsi fərmanları veril- 
mişdir. Rusiya və onun varisi olan Sovetlər birliyi yalnız 
işğal etdiyi ərazilərdə deyil hətta xariçi ölkələrdəki türklərə 
də divan tutmuşdur. Baymirza Hayit yazır ki, Kaşqarda polis 
idarəsinə rəhbərlik edən sovet vətəndaşı Mavlanov bir gündə 
6.000 nəfəri güllələtmiş, 300.000-dən çox Doğu Türküstan- 
lmı həbs etdirmiş və 10.000-dən çox ailənin malmı müadirə 
etmişdir. İkinci Dünya Savaşı illərində Avropaya getmək 
məcburiyyətində qalan Quzey Qafqaz müsəlmanlarmı İngi- 
lislər Sovetlərə təhvil verdilər ki, vətənə qaytarsmlar. 1945- 
ci ilin maym 28-də həmin insanları Sovet qoşunları Avstri- 
yanm Drau çayı sahilində kütləvi güllələmişlər. Yüzlərlə 
qadınm və uşağm da məhv edildiyi həmin yerdə abidə qo- 
yulmuş və hadisə tarixə Drau faciəsi kimi daxil edilmişdir.
Dəfələrlə torpaqlarmdan - ata-baba yurdlarmdan didərgin 
düşmüş, bu azmış kimi, güllələnmiş, bilərəkdən məhv edil- 
mişlər. İstər axıska türklərinin taleyi, istər Ermənistan qaç- 
qmlarmm taleyi, istərsə də Drau faciəsi bunun açıq göstə- 
ricisidir. Bu cür öməklər yüzlərlədir. Keçmiş sovet məka-
6

---

nmda məskunlaşmış bütün türklər rus imperialistlərinin əlin- 
dən “yaralıdır” . İki qardaş arasmda o qədər düşünülmüş şə- 
kildə nifaq salmışlar ki, izi uzun zaman silinməyəcək kimi 
görünür.
Bu gün fars şovinistlərinin, çin imperialistlərinin zülmü 
altmda qalan milyonlarla türklər var ki, öz dillərini unutmaq 
üzrədirlər. Eyni siyasəti rus imperializmi Şimali Qafqaz 
xalqlarmm başma gətirmişlər. Sevindirici haldır ki, bu xalq- 
lar hələ də ailə daxilində öz doğma türk dillərində danışır, 
adət-ənənələrini qoruyub saxlaya bilirlər. Üstəlik, 50-ə yaxm 
etnik qrupun yaşadığı Şimali Qafqazda yüzillər boyu ortaq 
dil kimi Türk dili işlədilmişdir. Bu da bir daha bizim haqlı 
qürurumuz və fəxrimizdir.
XX yüzildə isə sovetlər “beynəlmiləlçilik, qardaşlıq” adı 
altmda ruslaşdırma siyasəti yeridərək buna son qoydu. Bu 
ərazidə yaşayan türk xalqları öz dillərini, mədəniyyətlərini, 
folklorlarmı belə çətin şəraitdə qoruyub saxlamışlar. Biz də 
onlara əlimizdən gələn bütün köməyi əsirgəməməli olduğu- 
muz halda, təəssüf ki, diqqətdən kənarda qoymuşuq. Hal- 
buki yaxm keçmişə qədər qaraçay-malkarlarm, qumuqlarm, 
noqaylarm, qaqauzlarm, uyğur türklərinin apardıqları müca- 
dilələr gözümüz önündə baş vermişdir. Yazıqlar olsun ki, bu 
hadisələri tezliklə unutmuşuq və onlara biganə qalmışıq.
Əli Şamilin “Uyğur, Qaqauz, Quzey Qafqaz türklərinin 
folkloru və ədəbiyyatı” əsəri məni çox sevindirdi. Bir anlıq 
ötən əsrin otuzuncu illərində - repressiya illərində Azərbay- 
canda öldürülən, qətlə yetirilən ziyalıları gözümün önünə 
gətirdim. Onlar arasmda Azərbaycan türkü qədər də tatar, 
axıska və s. türkləri var idi. Bu da təsadüf deyildi. Çünki bu 
xalqlar hər zaman eyni millətin üzvləri kimi davranmış, bir-
7

---

birlərinə dayaq durmuşlar. Lakin təəssüf ki, Sovet Birliyi za- 
manı aparılan təbliğatlar öz təsirini göstərmiş və arada mə- 
safələr yaranmasma gətirib çıxarmışdır.
Dünyanm bir çox imperialist dövlətləri ilə mübarizə apa- 
ran türklər hər zaman öz türklüklərində qalmışlar. Hər nə 
qədər əridilməyə məcbur edilsələr də, yenə də türk olaraq 
qala bilmişlər. Bəzən bunun tamamilə əksi olmuş, xalqlar 
türklərin içində əriyib yox olmuşlar.
Türklərin birliyini qoruyub saxlayan, şübhəsiz, ortaq dil, 
ədəbiyyat, folklor və ortaq keçmiş - tarix faktorlarıdır. Eyni 
tarixdən, eyni soy kökdən olan bir millətin dilinin, ədəbiyya- 
tınm, folklorunun ortaq olması o qədər də təəccüblü olma- 
malıdır.
Türkləri ortaq mifik yaddaş, ortaq mədəniyyət birləşdirir. 
Bir çox ortaq dastanlar, nağıllar, mərasimlər var ki, hansı ha- 
kimiyyət altmda olmasmdan, hansı dinə sitayiş etməsindən 
asılı olmayaraq türklər arasmda hər zaman yaşamışdır. Bu 
gün bütün türklərin Tanrıçılıq sisteminə sadiq qalması, 
Novruz bayrammı, Xıdır Nəbini, çillələri bir qədər fərqlə də 
olsa, qeyd etmələri ortaqlığımızı daha çox təkmilləşdirir. 
Gələnəklərinə bağlı türkləri birləşdirən daha bir xüsusiyyət 
isə, heç şübhəsiz, aşıq-ozan sənətidir, sazdır. Aşıq Ələsgərin 
yaradıclığmda Qaracaoğlanm təsirini görməyimiz bu birliyin 
nəticəsidir. Bu gün hər hansı bir folklor materialmm ömək- 
lərini bütün türk xalqlarmm folklorunda fərqli variantlarda 
tapmaq olar. Məhz buna görədir ki, türk tarixini, ədəbiy- 
yatmı, folklorunu, mədəniyyətini bütövlükdə türk dünyasmı 
öyrənmədən təhlil etmək, nəticə çıxarmaq mümkün deyil. 
Buna görə də bütün türk xalqlarmm ədəbiyyatı hökmən öy- 
rənilməli, tədqiq olunmalıdır.

---

Təəssüf ki, Azərbaycanda rus, ingilis, fransız və b. bir çox 
böyük xalqlann ədəbiyyatı öyrənilsə də, lap yaxmlığımız- 
dakı qumuqlarm, noqaylarm, qaraçaylarm, balkarlarm, Kı- 
rım tatarlarmm, bizdən uzaqlarda olan qaqauzlarm, uyğur- 
larm folklorunu, ədəbiyyatmı, hətta deyərdim ki, az qala 
özlərini nəzərdən qaçırmışlar. Halbuki biz diqqəti daha çox 
bu sahəyə yönəltməliyik ki, imperialistlərin bütün gücü ilə 
əritməyə çalışdıqları halda, buna qarşı çıxmaq, öz kimlik- 
lərini qoruyub-saxlamaq yolunda onlara yardımçı ola bilək.
Əli Şamilin türk dünyasma - onun tarixinə, folkloruna, 
ədəbiyyatma, mədəniyyətinə və incəsənətinə olan aşinalığmı 
bildiyimizdən bu əsərin mahiyyətini görə bilirik.
Bütün ömrünü türklüyə - Türk Birliyinə həsr edən bir 
araşdırıcmm çoxlarmm görmədiyi, fərqində olmadığı məsə- 
ləni gün üzünə çıxarması o qədər də təəccüblü deyil. Bu 
işləri həqiqi elm fədailəri görürlər. Azsaylı türk xalqlarmı 
ədəbiyyat və folklorundan yazmaqla, əslində, Əli Şamil bir 
daha ictimaiyyətin diqqətini onlara yönəltmək istəmişdir. 
Açıqcası, kitab buna nail olacaq. Çünki kitabı oxuduqca bu 
gün böyük xalqlar içində əridilməyə və türklük kimliyini 
unutmağa məcbur edilən qardaşlarımıza dəstək olmanm nə 
qədər vacib olduğu qənaətinə gəlirik. Bir daha əmin oluruq 
ki, türk tarixi qədim və dərindir. Onun dərinliyinə isə ancaq 
birliklə - bütün halda vara bilərik.
Qafqazm quzeyində yaşayan, yazılı ədəbiyyatları olan no- 
qaylarm, qumuqlarm, qaraçay-malkarlarm, keçmiş Bessara- 
biyada - bugünkü Ukrayna və Moldova Respublikalarmda 
yaşayan qaqauzlarm, Çin Xalq Respublikasmda qalan uy- 
ğurlarm ədəbiyyat tarixləri haqqmda yazılan bu əsərdə Azər- 
baycanda ilk dəfə həmin xalqlarm ədəbiyyatı, folkloru sis-
9

---

temli və geniş şəkildə araşdırılaraq kitab halma salmmışdır. 
Kitabda noqay, qaraçay-malkar, qumuq türkləri, yəni Şimali 
Qafqaz türklərinin ədəbiyyatları ilə yanaşı, həm də uyğur 
türklərinin və qaqauz türklərinin də ədəbiyyatları diqqətdən 
yaymmamışdır. Bu da müəllifin araşdırma arenasmm geniş- 
liyindən xəbər verir. Üstəlik, kitabm müəllifin yazdığı 
məqalələr toplusundan ibarət olması içərisindəkilərin daha 
səmimi bilgilərdən ibarət olduğunu göstərir. Buna görədir ki, 
yazılar həm oxunaqlı, həm də məlumat xarakterlidir.
Kitabda yalnız Uyğur, Qaqauz, Quzey Qafqaz türklərinin 
folkloru və ədəbiyyatmdan söz açılmır, həm də onlarm 
Azərbaycanla əlaqəsinə diqqət yetirilir. Ümid edirik ki, bu 
əsər gənc tədqiqatçılar üçün gərəkli bir kitab olacaq. İnanırıq 
ki, bir başlanğıc olan bu kitabdan sonra Şimali Qafqaz, qa- 
qauz və uyğur xalqlarmm ədəbiyyatma, folkloruna, incəsə- 
nətinə maraq və diqqət daha da artacaq.