Uygur, qaqauz, quzey

Açar sözlər: 
Sintzsyarı-Uyğur, ədəbiyyat, folklor, çağdaş
dramçılıq, teatr, opera

---

GIRIŞ
Pekinin 90 kilometrliyindəki Çin səddindən ta Xəzər dəni- 
zinədək olan bölgə yüzillər boyu coğrafı məkan kimi Türküstan 
adlandırılmışdır. Türküstanı Sibir, Çin, Monqolustan, Əfqanıs- 
tan, Pakistan, Hindistan, İran və s. ərazilər çevrələyir. Türküstan 
Doğu və Batı Türküstana, onlar da, öz növbəsində, daha kiçik 
bölümlərə ayrılır. Bu bölümlərin də hər birinin öz adı var. 
Tarixin müxtəlif çağlarında burada neçə-neçə dövlətlər, imperi- 
yalar yaranmış, inkişaf etmiş və çökmüşdür. Bölgədə aparıcı və 
hakim xalq türklər olduğundan yaradılmış zəngin ədəbiyyata da 
ortaq türk ədəbiyyatının bir parçası kimi baxılmalıdır.
Bu da təsadüfı deyildi. Türklərin hərbi, siyasi, mədəni çöküşü 
güclənən qonşu xalqların yüksəlişi ilə eyni illərə təsadüf edir. 
Miladi XII yüzildə Çingizxanın yaratdığı qüdrətli imperiyanın 
əsarətinə düşən Çin Minq sülaləsini hakimiyyətə gətirməklə 
(1368-1644) müstəqilliyini bərpa etmiş oldu. XVII yüzildə 
ölkəni bürümüş kəndli üsyanları mərkəzi hakimiyyəti laxlatdı və 
dövləti dağılmaq təhlükəsi qarşısında qoydu. Üsyanları yatırmaq 
üçün dəvət olunmuş mancur hakimləri Çində Qinq (Çinq 
oxunur) sülaləsinin hakimiyyətini (1644-1911) qura bildilər.
1759-ci ildə Çin-Mançu höküməti Doğu Türküstan torpaq- 
larını işğal edərək İli bölgəsində minlərlə uşağı, qocanı, qadını, 
bir sözlə, savaşda iştirak edə bilməyən insanı öldürmüs, yüz 
minlərlə insanın isə malım-mülkünü müsadirə edib sürgünə 
göndərmişdi. 1840-cı ildə də Böyük Britaniyanın Çinə qoşun 
yeritməsi mərkəzi hakimiyyəti zəiflətmişdir. İngilislərə məğlub 
olmasına baxmayaraq Çin-Mançu hökuməti yalnız Doğu Tür- 
küstanı deyil, işğal etdiyi başqa dövlətləri və xalqları əsarətdən 
azad etmədi