Ўқув қўлланма

Ер ости карст хосилалари 
Карст жараёни ривожланаётган худудларда унинг ер ости хосилалари 
ҳам шаклланади. Ер ости карст хосилалари туркумига карстланган ёриқлар, 
карст қудуқлари, карст шахталари, ғорлар ҳамда кўр ер ости карст 
бўшлиқлари мансубдир. 
Карстланган ёриқлар.
Ушбу карст хосилалари сув таъсирида енгил 
эрувчан тоғ жинслари (корбонатли, сульфатли, хлоридли) бўйлаб юзага 
келган тектоник дарзларнинг карстланиши туфайли юзага келади. Улар 
баъзан бир неча ўн см дан 1 м ҳатто ундан ҳам кенгайган холатда учрайди. 
Карстланган ёриқларнинг чуқурлиги вертикал тарзда бир неча метрдан 50 м 
гача бўлган ўлчамларни ташкил этади. Карстланган ёриқларнинг 
геоморфологик тузилиши ўта мураккаб, эгри-бугри бўлиши билан 
биргаликда баъан жуда содда тўғри чизиқ шаклида ҳам ривожланиши 
мумкин. Кўпгина ҳолатларда карстланган ёриқлар ўтиб бўлмас даражадаги 
тор йўллар тарзида тугалланади. 
Карст қудуқлар.
Гидрологик оқимнинг гидорлогик оқимга айланиш 
жараёнида, сувнинг харакати натижасида шаккланадиган вертикал тарзда 
ривожланган карст бўшлиқлари. Уларнинг кириш қисми табиатда карст 
водийлари, карст даханаларининг тубида жойлашганлиги учун инфолюация 
ўчоқлари тарзида намоён бўлади.
Карст қудуқларининг чуқурлиги бир неча метрдан 10-15 м гача бўлган 
холатда кузатилади. Карст қудуқларининг қуйи қисми ўтиб бўлмас 
даражадаги тор, турли ўлчамдаги тоғ жинси бўлкалари билан қопланган 
ҳолда, деворлари бўйлаб эса, карраланган тектоник ёриқлар кузатилади. 
Карст қудуқлари чуқурлаша бориб, карст шаталари тарзида намоён бўлади. 
Демак карст шахталари, карст қудуқларидан чуқурлиги орқали фарқланиб 
туради. 
Карст шахталари.
Карст шахталарининг чуқурлиги у ривожланаётган 

---

53 
литологик қатламнинг қалинлиги билан чамбарчас боғлиқ ҳолда 
ривожланади. Масалан, Бойсунтоғ тизмасиниташкил этувчи У
3
даврига хос 
охактош қатламларининг қалинлиги 300 м дан ошади. Шу боисдан ушбу 
ётқизиқлар бўйлаб юзага келган карст қудуғининг чуқурлиги тик, вертикал 
ҳолатда ривожланган бўлиб, ушбу карст ичидан кейин карст шахтасининг 
йўлиги ғарбий йўналиш бўйлаб субгоризантал ҳолатда ривожланади ва 
йирик ер ости йўли билан тугалланади. Лекин ушбу сартлар муаллифнинг 
1985 йили далада олиб борган тадқиқотларига кўра йўлак ости кўлидан 
кейин, ер ости дарёси тарзида ривожланади ва 8 км ғарбда жойлашган 
Мачайдарё ҳавзасида юзага келган йирик ғордан Хўжан Майхона ота булоғи 
тарзида ер юзасига чиқади. 
Нафақат республикамида, балки бутун Ўрта Осиёда энг чуқур карст 
шахтаси Зарафшон тизмаси, Қирқтоғ платосида жойлшган бўлиб, килси номи 
билан аталади. Чуқурлиги 1200 м дан зиёд бўлган ушбу карст шахтасининг 
кириш қисми улкан карст даханасининг қуйи қисмида жойлашган понорни 
ташкил этади.
Карст шахталарининг геоморфологик тузилиши турли мураккаб тарзда 
кузатилиши билан биргаликда, кенглиги бир неча метрдан, айрим ҳолларда 
ўнлаб метрларгача ўзгариб туради. Карст шахтаси деворлари бўйлаб баъзан 
ёнлама йўлкалар очилса, аксарияти тармоқланиб кетади ва килси каби ер 
ости кўллари билан тугалланади.