ЎҚув қЎлланма ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат бошқаруви

111
ДАВЛАТ ХИЗМАТИ
Буюк Британия
5.3.
Буюк Британиядаги замонавий фуқоролик хизмати асослари 1850–1870 йиллардаёқ
1
яратилган эди. 
Ўшанда давлат хизматига кириш учун очиқ танлов имтиҳонлари жорий этилган ва хизматчилар танлови 
тизимининг раҳбар органи сифатида бошқа маъмурий органлардан мустақил бўлган Фуқаролик хизмати 
комиссияси таъсис этилган эди. Бошқарувни сиёсатдан ажратиш тамойили ҳам фуқаролик хизмати 
асосларига қўйилган эди. Мазкур тамойилга мувофиқ барча мансабдор шахслар алмашадиган сиёсатчиларга 
(улар 100 кишига яқин) ҳамда алмашмайдиган маъмурларга бўлинади. Булардан биринчиси – бош вазир, 
вазирлар, давлат котиблари ҳамда ҳукумат истеъфога чиқиши билан алмашадиган айрим бошқа шахслардир. 
Иккинчи гуруҳга ҳукумат алмашса ҳам истеъфога чиқмайдиган касбий хизматчилар киради. Амалда албатта 
хизматчиларнинг олий тоифаси сиёсий қарорларни ишлаб чиқиш билан шуғулланади, аммо охир-оқибатда 
олиб борилаётган сиёсат учун улар эмас вазирлар жавобгардир.
Парламент томонидан ажратиладиган маблағлардан маош оладиган вазирликлар (департаментлар) 
ва марказий муассасалар ходимлари Буюк Британиядаги фуқаролик (давлат) хизматчиларидир.
Буюк Британия давлат хизмати асосига қўйилган сиёсатдан давлат бошқарувини ажратиш тамойилига 
мувофиқ давлатнинг барча мансабдор шахслари икки асосий туркумга: ҳукумат истеъфога кетиши билан 
алмашадиган сиёсатчилар ҳамда бошқа маъмурий органлардан мустақил бўлган Фуқаролик хизмати 
комиссияси томонидан доимий ишга ёлланадиган касбий маъмурларга бўлинади. Давлат хизматчилари-
сиёсатчиларига биринчи навбатда олий мансабдор шахслар: бош вазир, барча вазирлар, давлат котиблари 
ва айрим бошқа юқори мансабдаги амалдорлар мансубдир. Шубҳасиз, иккинчи туркумга мансуб касбий 
хизматчиларнинг олий тоифаси сиёсий қарорларни ишлаб чиқишда ўта бевосита иштирок этади, бироқ 
вазирлардан фарқли ўлароқ қарорлар оқибати учун ҳеч қандай сиёсий жавобгарликка эга бўлмайди.
Судьялар, ҳарбий хизматчилар, полиция ва маҳаллий ўз-ўзини бошқариш органлари ходимлари, 
ўқитувчилар ҳамда соғлиқни сақлаш миллий хизмати ходимлари фуқаролик хизматчилари ҳисобланмайди. 
1
О местных органах самоуправления Великобритании– М.: 1985с. 59-86. Григорьев С. Местное управление в 
Великобритании // Вопросы экономики. 1991 № 5. С. 52-62. 

---

112
Барча санаб ўтилган туркумлар вакиллари фуқаролик хизматчилари билан биргаликда анча кенг маънодаги 
тушунча – “ижтимоий (оммавий) сектор хизматчилари” тушунчасига жо бўлади. Ижтимоий сектор 
хизматчиларининг 10% бевосита фуқаролик хизмати билан банддир.
Фуқаролик хизмати масалалари 1981 йилга қадар фуқаролик хизмати вазирлиги тасарруфида эди. 
Сўнгра бу вазирлик тарқатиб юборилди ва 1987 йилдан бошлаб фуқаролик хизматини бошқаришни молия 
вазирлиги ҳамда 1968 йилдан бўён бош вазирнинг анъанавий раҳбарлиги остидаги Фуқаролик хизмати 
вазири бошқармаси амалга оширмоқда.
Фуқаролик хизмати ички ва дипломатик хизматларга бўлинади. Маҳкама котиби доимо ички хизмат 
раҳбари этиб тайинланади, бу лавозимга одатда бош муҳрдор сайланади. Ташқи ишлар давлат котиби 
(вазир) ва Ҳамдўстлик ишлари вазири дипломатик хизматга раҳбарлик қилади.
Тарихий жиҳатдан фуқаролик хизмати тожнинг (қирол ҳокимиятининг) алоҳида ҳуқуқига мансуб 
бўлиб келган ва шу сабабдан, асосан қонунлар билан эмас, Кенгашдаги тож буйруқлари, шунингдек, ўз 
ваколатлари доирасида молия вазирлиги ва бошқа вазирликлар кўрсатмалари билан йўлга солинади.
Ўз иши ва лавозим мақомига кўра барча фуқаролик хизматчилари туркумлар, гуруҳлар ва тоифаларга 
бўлинган. Буларнинг ҳар бири бўйича малака талаблари ва лавозим мажбуриятларининг қатъий талаблари 
белгиланган.
Хизматчиларнинг олий гуруҳи таркибига етакчи сиёсий ва маъмурий раҳбарлар: вазирликларнинг доимий 
котиблари, уларнинг ўринбосарлари ва ўринбосарларнинг ёрдамчилари киради. Булар учун лавозимда 
туришнинг алоҳида қоидалари мавжуд. Барча бошқа хизматчилар бир неча туркумга тақсимланган. 
Биринчи, “умумий” туркум қуйидаги гуруҳларни: маъмурий гуруҳ (катта ижрочилар, шогирд-маъмурлар, 
котиб-ёрдамчилар, клерклар ва ҳ.к.); иқтисодчилар; статистлар; ахборот хизмати ходимлари ва бошқалар 
гуруҳини ўз ичига олади. Иккинчи туркум – илмий ходимлардир. Учинчи туркум – техник мутахассислар 
(муҳандислар, меъморлар ва ҳ.к.) гуруҳидир. Шунингдек, ҳуқуқшунослар туркуми ҳам мавжуд. Қуйи 
туркумга ёрдамчи-техник ходимлар: котибалар, стенографистлар, иш юритувчилар, фаррошлар, чопарлар 
киради.
1
Фуқаролик хизматчиларини танлаб олиш тизими етакчи Британия университетлари дастурлари бўйича 
ёзма имтиҳонлар ва албатта, суҳбат ўтказишни кўзда тутади. Олий лавозимларга танлашда оғзаки суҳбатлар 
афзал кўрилади. Олий мансабдор шахсларни фуқаролик хизмати вазири, яъни бош вазир тайинлайди. 
Бошқа лавозимларга тайинлаш танловни мустақил, бироқ фуқаролик хизмати комиссияси назорати остида 
амалга оширувчи тегишли вазирликларнинг раҳбарлари томонидан бажарилади.
Катта хизматчиларни (7-дан 1-тоифага қадар) ва айрим номзодларни танлаш Фуқаролик хизмати 
комиссияси томонидан адо этилади. Бунинг учун танлов ёзма имтиҳонлари ва суҳбатлар ўтказилади. 
Сўнгги вақтларда, хусусан олий мақом хизматчилари лавозимига тайинлашда оғзаки суҳбатлар афзал 
кўрилмоқда. Ушбу лавозимларни эгаллаш учун имтиҳонлар ва суҳбатлар, одатда, амалдорлар элитасининг 
асосий қисмини етказиб берадиган Оксфорд ва Кембриж университетлари дастурлари бўйича ўтказилади.
Танловдан ўтганлар тегишли лавозимни эгаллаш учун комиссиядан хизмат гувоҳномасини олади. Улар 
умрбод (нафақа ёшига етгунга қадар) хизматчилар бўлиб қолади. Уларга иш билан бандлик кафолатланади, 
олдиндан истеъфога чиқишлар ва ишдан бўшатишлар ўта камдир.
Олий гуруҳ хизматчиси лавозимларига тайинлаш фуқаролик хизмати вазири томонидан, бошқа 
лавозимларга тайинлаш эса тегишли вазирликлар томонидан амалга оширилади, улар 1991 йилдан бошлаб 
қуйи тоифа хизматчиларини танлашни Фуқаролик хизмати комиссияси назорати остида амалга ошириб 
келмоқда.
2
Хизматчилар меҳнатига ҳақ тўлаш хусусий ташкилотлардаги маошни ҳисобга олган ҳолда амалга 
оширилади. Маош ҳажми кўпгина ҳолатларга: туркумга, гуруҳга, тоифага, стажга, ишнинг қиймати ва 
мураккаблигига боғлиқ бўлиб, улар шу мақсадда батафсил таснифланган.