Утопия Жамоа шартномаси ижтимоий утопия муқобили сифатида

3. Жамоа шартномаси назариясининг ривожланишида Ж.Ж.Руссонинг ўрни ва роли

• Назорат лойиҳаларнинг ҳар икки турида ҳам мавжуд бўлади, аммо унинг давлат “тунги қоровул” вазифаси билан чекланган демократия шароитидаги аҳамияти унинг ижтимоий тартибли ва тенг тақсимлаш (масалан, ижтимоий утопияларда, утопик социалистларнинг лойиҳаларида, социалистик давлатларда таклиф қилинганидек) давлатдаги ролидан тубдан фарқ қилади, бунда назорат – бу асосий “ўйин” қоидасидир.
• Руссонинг нуқтаи назари инсон эркинлиги ва ҳуқуқларига тажовузни истисно этади ва шунга кўра, унинг лойиҳаси ижтимоий адолат энг аввало, тақсимлаш тенглиги сифатида тушуниладиган ижтимоий утопия асосий қоидаларига қарши туради. Алоҳида инсон ҳам, бутун халқ ҳам Руссога кўра, ўзини ёки ўз болаларини ихтиёрий равишда қулликка бера олмайди: “Инсон ўзини совға қилиб беришини, демак, маъносиз ва тушунарсизлигини тасдиқлаш: бундай ҳужжат ноқонуний ва ҳақиқий эмас, буни амалга оширадиган киши соғлом ақллидир. Бутун халқ тўғрисида буни тасдиқлаш – бу демак, уларнинг ҳаммаси ақлсизлардан иборат, деб ҳисоблаш демакдир: агар ҳар бир киши ўзини ўзи бегоналаштирса, у ҳолда у буни ўз болалари учун бажара олмайди, ақлсизлик ҳуқуқни яратмайди; улар эркин кишилар бўлиб туғиладилар” [11].
• Шундай қилиб, Руссонинг жамоа шартномаси нуқтаи назаридан утопия жамоатчилик тартиби қуллик ва оммавий жиннилик сифатида қабул қилинади. Шу маънода умумий фаровонлик давлати шароитидаги инсоннинг ҳолати ҳам эркин эмас, чунки у давлат тақдим қиладиган неъматларга боғлиқ бўлади. Шундай қилиб, ижтимоий ғоялар тарихида жамият тузуми негиз асосларига нисбатан маълум барқарор муқобил шаклланади: «тақсимлаш тартиби, назорати ва тақсимлашдаги тенглик» ва «эркинлик ва ҳуқуқлар тенглиги».

3. Жамоа шартномаси назариясининг ривожланишида Ж.Ж.Руссонинг ўрни ва роли

• Ж.Ж. Руссо халқ мустақиллигига асосланган жамоа шартномаси кўринишини таклиф қилди. Шунинг учун давлат жамоа шартномаси натижасида вужудга келади деб ҳисоблади. Шундай экан, ундаги олий ҳокимият бутун халққа тегишли бўлиши керак. Халқнинг мустақиллигини бегоналаштирмаймиз, бўлишмаймиз, айбламаймиз ва мутлоқдир. Қонун умумий ирода ифодаси сифатида қонун талабларини бузган ҳолда амал қила олмайдиган ҳукумат ўзбошимчаликларидан индивидларни кафолатлаш сифатида чиқади.Фуқаролар айрим ҳолатларда асосий меъёрларни биргаликда қабул қилиш ҳолатида бўлиши зарур, улар бўйича яшайдилар ва улар буни хоҳласалар, мазкур меъёрларни кейинроқ кўриб чиқадилар.
• Шунингдек, Руссо ҳукумат фаолияти устидан назорат воситаларининг самарадорлиги муаммосини ҳал қилди, халқ томонидан қонунлар қабул қилинишининг оқилоналигини асослади. Руссо ғояларининг таъсирисиз референдум, халқ қонунчилик ташаббуси каби демократик институтлар ва депутатлик ваколатлари муддатларининг мумкин бўлган қисқаришлари, мажбурий мандат, депутатларнинг сайловчилар томонидан тақриз қилиниши каби сиёсий талаблар вужудга келди.