«устоз-шогирд» муносабатларини такомиллаштиришда шарқ мутафаккирлари ижодидан фойдаланишнинг педагогик шарт-шароитлари

Talabalarningustoz va shogird munosabatlarini takomillashtirish yo’nalishi bo’yicha tushunchalari darajasi

3.1 jadval

T.r.	«Assalomu alaykum» jumlasining ma’nosi nima?	Tajriba boshida				Tajriba oxirida
		to’g’ri		noto’g’ri		to’g’ri		noto’g’ri
		soni	%	soni	%	soni	%	soni	%
1.	«Assalomu alaykum» jumlasining ma’nosi nima?	135	55	110	45	237	96,7	8	3,3
2.	Odob bor erda – nima bor?	220	89	25	11	243	99	2	1
3.	«Bir kun tuz ichgan joyingga	130	53	115	47	232	94,6	13	5,4
4.	Eshik ochiq bo’lsa ham...	140	57	105	43	226	92	19	8
5.	«Odam borki odamlarning naqshidir, odam borki hayvon undan yaxshidir» kim aytgan?	185	75	60	25	217	88,5	28	11,5
6.	Odob-...	157	64	88	26	236	96	9	4
7.	«Hunar» deganda nimani tushanasiz?	182	74	63	26	214	88	31	12
8.	«Hunarli» deganda nimani tushunasiz	21	9	224	91	241	98	4	2
9	An’ana — nima ?	120	49	125	51	206	84	39	16
10	Hakorat	67	28	178	72	211	86	34	14
11	«Kimni — kim ustodi yo’k, Ham ishin bunyodi — yo’q! Ma’ni yo’lida g’aribdir, Kishini —kim ustodi yo’q!» Ushbu satrlarni kim aytgan?	72	30	173	70	209	85	36	15
12	G’iybat deganda nimani tushunasiz?	83	34	162	66	215	87,7	30	12,3
13	Kishilarning ongini, bilimini, ma’daniyatini oshirishga qaratilgan ta’lim —tarbiya— bu	65	27	180	73	216	88	29	12
14	Ustoz — kim?	53	22	192	78	234	95,5	11	4,5
15	Shogird deganda kim tushuniladi?	20	9	225	91	201	82	44	18
16	Vatan uchun, xalqi uchun fidokorona mehnat kiluvchi va zarur bo’lsa, ular uchun jonini ham fido qiluvchi	17	7	228	93	198	80	47	20
17	«Inson zebi — ziynati — bilim va odobidadir.» Bularni shogirdlariga singdirgan ustozlargina chinakam ustozdir.» Bu satrlarning muallifi kim?	22	5	223	95	203	82.8	42	11,2
18	Odobli deganda nimani tushunasiz?	105	43	140	57	221	90	24	10
19	Mustaqil fikr yurita oladigan inson ...	17	7	228	93	231	94	14	6
20	“Futuvvatnomai sultoniy” asarining muallifi kim?	48	20	197	80	217	88,5	28	11,5

Sharqona ustoz va shogird munosabatlarini takomillashtirishiga qaratilgan tajriba-sinov ko’rsatkichlari

Guruhlar	talabalar soni	Javoblar soni
		Yuqori	O’rta	Past
Tajriba	245	68	79	98
Nazorat	245	115	100	15

Olingan ma’lumotlarni Styudent-Fisher kriteriyasi asosida matematik-statistik tahlil qilamiz.

Tajriba va nazorat guruhidagi baholash natijalarini mos ravishda 1 va 2- tanlanmalar deb olsak, quyidagi variatsion qatorlarga ega bo’lamiz.

1-tanlanma X_i: “5” “4” “3”

(tajriba guruhi) m_i: 68; 79 98;

m q 245

2-tanlanma Y_j “5” “4” “3”

(nazorat guruhi) n_j 115; 100; 15

nq245.

Bu tanlanmalarga mos kelgan poligonlarni chizamiz:

Poligonda qayd etilgan grafiklardan anglanadiki, tajriba va nazorat guruhlari uchun tanlanma modal qiymatlari mos ravishda M_t q 5 va M_n q 3, ya’ni ular orasidagi farq etarli darajada bo’lib, M_t > M_n ekan. Bu esa, o’z navbatida, bu tanlanmalar uchun mos o’rta qiymatlar ham X > Y shartlarni qanoatlantirishini oldindan ko’rsatadi. Ularni quyidagi formula asosida hisoblaymiz:





Demak, tajriba guruhida o’rtacha o’zlashtirish nazorat guruhidagidan katta ekan: X > Y

Endi har ikki guruh uchun tarqoqlik koeffitsientlarini hisoblaymiz. Shu maqsadda dastlab tanlanma dispersiyalarni hisoblaymiz:





Bu natijalardan o’rtacha kvadratik chetlanishlarni topamiz:

Bular asosida har ikki guruh uchun variatsiya ko’rsatgichlarini hisoblaymiz:



Agar statistik alomatning qiymatdorlik darajasini aq0,05 deb olsak, u holda Laplas funktsiyasi jadvalidan statistika uchun kritik nuqta t_kr ni



tenglikdan aniqlaymiz: t_krq1,67. Bundan baholashning ishonchli chetlanishlarini topsak:



ga teng, nazorat gruppasida esa:



ga teng. Topilgan natijalardan tajriba guruhi uchun ishonchli intervalni topsak:





nazorat guruhi uchun ishonchli interval:




Buni geometrik tasvirlasak:

4,14

4,06


3,63

а

3,77

Demak, xq0,05 qiymatdorlik darajasi bilan aytish mumkinki, tajriba guruhida o’rtacha baho nazorat guruhidagi o’rtacha bahodan yuqori bo’lar ekan.

Yuqoridagi natijalarga asoslanib tajriba-sinov ishlarining sifat ko’rsatgichlarini hisoblaymiz.

Bizga ma’lum q4,1; q3,7; ga teng.

Bundan sifat ko’rsatgichlari:

> 1;

> 0;

Olingan natijalardan o’qitish samaradorligini baholash mezoni birdan kattaligi va bilish darajasini baholash mezoni noldan kattaligini ko’rish mumkin. Bundan ma’lumki, tajribadan keyingi ko’rsatkich tajribadan oldingi ko’rsatkichdan yuqori ekan.

Demak, ustoz va shogird munosabatlarini takomillashtirishda qo’llanilgan sharqona usullar, ilg’or g’oya va qarashlarni amaliyotga tatbiq qilish bo’yicha yaxshi natijaga erishilgani olingan ko’rsatkichlarning statistik tahlilidan ma’lum bo’lib turibdi.

III.2. Sharq mutafakkirlari ijodi ta’sirida «Ustoz-shogird» munosabatlarini takomillashtirish mezonlari

Ilmiy-tadqiqot ishimizning asoslovchi vazifalardan biri ustozlarning shogirdlarga nisbatan tarbiyaviy ta’sir jarayonining keng doirada ekanligini tasdiqlaydi. Ustozlarning faoliyatlarini keng ma’noda ekanligini hisobga olgan holda asosiy auditoriya soatlaridan tashqari bajariladigan ijtimoiy faoliyatlari mazmuniga e’tibor qilinadi. Bu borada ustozlarga navbatdagi savollarga faqat bir variantda javob berish taklif qilinadi: “O’z shogirdlarinngiz bilan ishlashda qaysi masalaga asosiy e’tiboringizni qaratasiz?”. Javoblar navbatdagi tartibda taqsimlanadi (foizga nisbatan):

• 
  kasbiy mahoratni shakllantirishga – 53,6 %;
  
• 
  talabalik tartib-intizomning mazmun mohiyatiga – 20,4%;
  
• 
  ko’nikma malakasini shakllantirishga – 26 % shu javoblar asosida
  

kasbiy mahoratni qaysi yo’nalishi; talabani tartib – intizomini, mazmun-mohiyati, ijtimoiy muhit, yotoqxona yoki oilaviy ko’p tartibni bajarishlaridagi intizomlari hisoblanadi; ilmiy-tadqiqot bilim, ko’nikma, malakasini shakllantirishda : ilmiy maqolalar tayyorlash, ilmiy-amaliy anjumanlarda, fan olimpiada ishtiroklari, bitkazuv-malakaviy ishlarni tayyorlashga yordam berish kabi masalalar ayrim-ayrim tarzda tahlil qilinadi. Ustoz tomonidan navbatdagi variant javoblari to’g’ri tanlansa bunday ustozni shogirdlar bilan ishlash jarayoni sermahsul jarayon ekanligini tasdiqlaydi. Ular kasbiy bilim, ko’nikma, malakaga ega ekanligini, o’zi tomonidan rejalashtirgan tadbirlarni muvaffaqiyatli bajarayotganligini, o’z faoliyatiga javobgarlik hissi bilan qarayotganligini, kasbiy hususiyatlarini ifodalaydi.

Bunday xususiyatlarni tahlil qilishda ustoz-shogird pedagogikasining bo’lg’usi mutaxassislarini tayyorlashdagi o’rni va mohiyatini juda yuqori darajada ekanligini tasdiqlaydi. Ustozlar qanday sifatli darajada o’z vazifalariga e’tibor qilar ekanlar shuncha tez jarayonda shogirdlar mutaxassislik bilim, ko’nikma, malakalarini egallab boradilar. Bu esa ustozlar tomonidan kasbiy mahoratlarni to’g’ridan-to’g’ri shogirdlar ongiga singdirish va ularni nazorat qilish bilan bog’liq.

Bunday holatlar ustoz-shogirdlarni bir-birlarini tushunishlari, shogirdlarga ta’limiy-tarbiyaviy ta’sir qilish natijasi orqalio’zqituvchi shaxsining shakllanishi o’z nihoyasiga etib boarid. Ustozlani shogirdlarga yakka tartibda ta’sir qilishi asosida shogirdlar jamoasiga har tomonlama ta’siri amalga oshirilib, har bir shaxni kasbiy javobgarlik hissi kengayib boradi.

Shaxsni o’ziga yuklatilgan topshiriqlariga nisbatan majburiyat hissini tushunishi ahloqiy yo’nalishda ifodalanishi mehnat faoliyatini mazmun-mohiyatini ifodalaydi. Huddi shuning uchun ham ustozlar-shogirdlarda mehnatga nisbatan ijobiy munosabatlarni shakllantirishga qaratmog’i kerak. Chunki motivlar (turtkilar) tizimi orqali shogirdlarning mehnatga munosabat tizimlaridagi o’zgarishlar xaqida baho berish mumkin. Bunday holatda mehnatga nisbatan hohish-istak bilan faoliyat qilish hayotiy maqsadga aylanib boradi. Natijada yoshlar va ustozlar hamkorliklaridagi faoliyat eng qadimgi davrlardan boshlab hayotiy ehtiyojlarga aylandi. Hamkorlik faoliyatlarini ifodalovchi “Ustoz-ta’limi ilm beruvchi manbasiga shogird tolibi ilm oluvchi manbasiga aylanadilar. Bunday munosabatlar asosida maqsadga yo’naltirilgan pedagogik ta’sir amalga oshiriladi. Har tomonlama barkamol avlodni shakllantirish uchun nafaqat ahloqiy ta’sir yoki faoliyat zarur, balkim ijtimoiy foydali mehnatda ham faol ishtirok etish talab qilinadi (vaqtincha yoki doimiy ijtimoiy topshiriqlarni bajarish nazarda tutiladi). Aynan, shogirdlarda ahloqiy qonun-qoidalarga itoatgo’ylik bilan yondashishni ta’minlash ustozlar oldida turgan asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. Ustozning eng zaruriy funktsiyalaridan yana biri shogirdlarni ish o’rinlari bilan ta’minlanishi, faoliyat jarayonlarini tashkil qiladi.Shogirdlar oldida tanlagan mutaxassislarining o’ziga jalb qiluvchi, ijodiy imkoniyatlarini ochib berish bilan birgalikda kasbiy bilim, ko’nikma va malakalarni egallash, tanlangan mutaxassisliklariga sevgi hislarini uyg’otish ustozlarning asosiy hususiyatlari hisoblanadi. Shularga bog’liq holda biz o’zimizning tadqiqotimizda ustozlarga birkitilgan shogirdlarning qaysi qismida tanlagan kasbiga nisbatan salbiy munosabatlar mavjudligini va ularni sabablarini aniqlash masalalari qiziqtirdi. Ba’zi bir ijodiy mehnat talab qiladigan bo’limlarda ta’lim olayotgan shogirdlarning (tasviriy san’at, rasm,chizmachilik, musiqa, jismoniy madaniyat bo’limlarida) yuzdan bir qismi tanlagan kasblariga nisbatan hayrixohlik yo’qligini tasdiqlaydi. Bu hayratlanarli hol emas. Chunki bunday bo’limlarga kirib o’qiyotgan talabalar ijodiy mehnatini mazmun-mohiyatlarini tushunib etgani holda kelgusi faoliyatlarida ijodiy qobiliyatlari etishmasligi, boshqa mutaxassisliklarga xos tushunchalarni to’la anglab olishlari, ularning asosida o’z ahloqiy faoliyatlarini bashorat qilish natijalarini oldindan sezishi orqali oliygohlarning boshqa bo’limlariga o’tib o’qish istaklarini ifodalaydilar. Demak, ustozlar oldida yana bir muhim vazifa bunday shogirdlarga kasbiy chiniqib, jamoa ichiga kirib olish, tajriba muddatlari oshib borishi kabilar asosida oldindan tanlangan kasblariga nisbatan xayrixoxlik, kasbiy mahorat kabi zaruriy hususiyatlar shakllanib borishini uqtirish vazifalari ham turadi.Ya’ni yangi jamoalarga kirishib ketish, o’zaro munosabatlar jarayonlari, umumjamoa talabalarini o’zgarishi, ularga ko’nikib borish tizimi-uzoq muddatli jarayon ekanligi, ular ba’zan noxush to’qnashuvlar bilan amalga oshirilishi kabi hususiyatlarni ustoz-shogirdlik an’analari ta’sirida Oliy o’quv yurti faoliyatida amalga oshirilishi yorqin, hayotiy misollar asosida isbotlab berish ustoz faoliyatining asosiy yo’nalishlaridan hisoblanadi. Shular asosida ko’pchilik ustozlar o’z shogirdlarining oliygohga kirish davrlarida tanlagan kasblariga sodiq ekanligini tasdiqlaydilar.

Shunday qilib, ustozlik faoliyatining natijasi shogirdlarda tanlagan kasbiga nisbatan qarama-qarshi bo’lgan fikr-mulohazalarini engish, ularni bartaraf qilish ishlari yakuni bilan baholanadi. Bunday ma’lumotlar natijalarini magistraturani tugatib o’qituvchilik faoliyati bilan shug’ullanayotgan kishilar misolida ko’rish mumkin. Ya’ni bir yillik o’qituvchilik amaliy faoliyati davomida yosh o’qituvchilardan hech biri o’zining kasbi, mutaxassisligi yuzasidan nolimadi, kasbiga nisbatan noxushlikni ifodalamadi. Buni asoslash juda oson. Ko’pgina ilmiy-tadqiqot ishlarining ma’lumotlariga asosan tanlagan mutaxassislarga yoshlarning munosabati, ijodiy imkoniyatlariga nisbatan yuqori ekanligini ko’rsatadi. Jamiyatning bugungi, har tomonlama rivojlanib borayotgan davrida ilmiy faoliyat jarayoni ijodiy rivojlanish imkoniyatlarini yanada oshib borayotganligini tasdiqlaydi.Shuning uchun ham shogirdlarning kasbiy mutaxassis bosqichiga yuqori darajada ahamiyat berish maqsadga muvofiq jarayon hisoblanadi. Keyingi ustoz-shogirdlik faoliyatidagi bosqich shogirdlarni ilmiy-ijodiy faoliyatlariga e’tibor qilish bosqichi hisoblanadi. Lekin shogirdlar faoliyatini to’g’ri yo’lga qo’yishda ilmiy jihatdan yondosha bilish ustozlarning barcha faoliyatlarida o’z ifodasini topishi kerak. Chunki bugungi kunda yoshlarning ilmga bo’lgan ehtiyojlarini kundan-kunga yuqori darajaga ko’tarilib borishi bilan birga ularda vaqtincha o’zlari tomondan mustaqil ravishda ma’lum bir ilmiy vazifani echa olish yoki tajriba o’tkazish ko’nikmalari shakllanmaganligi, “ilmni yolqin nuqtasi” ni topa olish qobiliyatlari to’liq ifodadalanmaganligi kabi sabablarga ko’ra ustoz-shogirdlik faoliyati shogirdlarni ilmiy ommabop yo’nalishdagi topshiriqlarni bajarishga jalb qilish bu jarayonni asta-sekinlik bilan o’ta ilmiy tarzda chuqurlashtirib, barcha faoliyatlarni ilmiy asoslashga o’tkaza bilish kerak. Bu esa har bir ustozning etakchi vazifasi hisoblanadi. Ustoz-shogirdlik ko’nikmasi nafaqat hamkorlikdagi ma’lum bir kasbiy ko’nikmalarni singdirish, yoshlarda tanlagan kasbiga nisbatan ijobiy his-tuyg’uni uyg’otish bilan chegaralanib qolmasdan, balki kasbni kelgusidagi bashoratiga, o’zida paydo bo’layotgan yangidan-yangi extiyojlarni qondirishga qaratilmog’i kerak. Keltirilgan omil ko’proq ijtimoiy-psixologik ahamiyatga ega bo’lib ustoz-shogirdlarning psixologik jihatdan ham bir-birlarini tushunishlari, ishonch, hurmat-ehtirom ruhida faoliyat ko’rsatishlarini talab etadi. Zamonaviy ta’lim tizimiga yangi pedagogik texnologiyalarni va ta’lim standartlarini joriy qilishi kabi hollar ustoz-shogirdlik an’analarini mazmun-mohiyatini yanada yuqori darajaga ko’taradi hamda hamkorlik munosabatlarini yanada bir-biriga yaqinlashtiradi, hamda faoliyatlarini tezlashtiradi.

Faoliyatlarda bir qator qiyinchiliklar, muammolar paydo bo’lishi tabiiy hol. Harakat mazmun-mohiyati na faqat ustoz-shogirdlar orasidagi muvofiqlikni, balki butun jamoa hamkorligini yanada jipslashtirishga qaratiladi.