Usmanova N. Yu. Iqtisodiyot va moliyaviy menejment

birinchi guruh
– 
umumlashtiruvchi 
va 
qiymat
ko`rsatkichlari bo`lib, ular 
asosiy fondlarning turli guruhlarini dinamika va statikada baholash, tahlil qilish, 
zahiralarni aniqlash va bashorat qilish imkonini yaratadi. Bunday ko`rsatkichlarga 
fond qaytimi, fond sig`imi, fond rentabelligi va boshqalarni kiritish mumkin. 
ikkinchi guruh
– 
xususiy 
va 
natural
ko`rsatkichlar bo`lib, ko`proq asosiy 
ishlab chiqarish fondlarining faol qismi – ishchilar, mashina va asbob-
uskunalardan foydalanish bilan bog`liq. 
Ko`rsatkichlarning bu guruhi tarkibiga quyidagilar kiradi: 
*
asosiy ishlab chiqarish fondlari (mashina va asbob-uskunalar)dan 
ekstensiv foydalanish koeffitsienti, ulardan vaqt bo`yicha foydalanganlik 
darajasini aks ettiradi; 
Asosiy fondlarni 
sotib olish va 
shakllantirish 
Asosiy fondlarni 
istemol qilish 
(foydalanish) 
Asosiy
fondlar 
amortizatsiyasi 
Asosiy fondlarni qayta tiklash va ularni 
qoplash
 
Asosiy fondlarni yaratish 
Korxona

---

62 
*
asosiy ishlab chiqarish fondlari(mashina va asbob-uskunalar)dan intensiv 
foydalanish koeffitsienti, ulardan quvvat bo`yicha foydalanganlik 
(unumdorlik) darajasini aks ettiradi; 
*
asosiy ishlab chiqarish fondlaridan integral foydalanish koeffitsienti, 
barcha ekstensiv va intensiv omillardan birgalikda foydalanishni hisobga 
oladi. 
Ko`rsatilgan ko`rsatkichlarning har biri amaliyotda mustaqil ma`noga ega 
bo`lib, turli maqsadlarga erishish uchun foydalaniladi. Masalan, asosiy ishlab 
chiqarish fondlaridan vaqt bo`yicha qanday foydalanilganligini (ekstensiv 
foydalanish) baholash asbob-uskunalarning smenalik koeffitsienti, uskunalarni 
koeffitsienti, smena davomida uskunalarning bekor turib qolishi, uskunalardan 
smenalarda foydalanish koeffitsienti kabi ko`rsatkichlar qo`llaniladi. 
Asbob-uskunalardan 
ekstensiv 
foydalanish 
koeffitsienti 
mazkur 
uskunalardan amalda haqiqiy foydalanilgan vaqtning ulardan reja bo`yicha 
foydalanish muddatiga nisbati orqali aniqlanadi. 
rej
haq
eks
t
t
K
=
bu yerda: 
t
haq
– uskunalardan haqiqiy foydalanilgan vaqt, soatlar; 
t
rej
– uskunalarning normaga asosan foydalanish muddati, soatlar. 
Korxonada asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni to`liq baholash 
uchun ekstensiv ko`rsatkichlardan tashqari, ularning quvvat bo`yicha yuklanish 
tabiatini o`rganish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu erda yuqorida aytib 
o`tilganidek, texnologik uskunalar amaldagi unumdorligining, ya`ni texnik 
asoslangan progressiv unumdorlikning normativ unumdorlikka nisbati asosida, 
ya`ni