Uslubiy majmua

Insonni tushunishda dualizm va monizm.
Odamlar o‗rtasidagi biologik va ijtimoiy 
farqlarni va ularni betakrorligini tan olishdan inson tabiatining yaxlitligini tushunishga nisbatan 
ikki muhim yondashuv: dualistik va monistik yondashuvlar kelib chiqadi.
Qadim zamonlarda vujudga kelgan insonga nisbatan dualistik yondashuv shundan 
iboratki, odamzot, bir tomondan, moddiy organizmdan, boshqa tomondan esa – mustaqil 
mohiyat sanaladigan va bu organizmni boshqaradigan nomoddiy jondan tashkil topgan 
mavjudot sifatida qaraladi
. Bu yondashuv, masalan, boqiy g‗oyalar dunyosida yashaydigan 
o‗lmas jon inson tug‗ilayotgan paytda uning tanasiga xuddi zindonga tushgandek kirib 
o‗rnashadi, uning o‗limidan keyin esa vujudni tark etib, yana g‗oyalar dunyosiga qayta, deb 
hisoblagan Platon falsafasida ayniqsa bo‗rtib namoyon bo‗ladi. Jonlarning o‗lmasligi g‗oyasi 
SHarq falsafiy an‘anasiga ham xosdir.
Hozirgi olimlarning aksariyati qo„llab-quvvatlaydigan inson talqinining monistik 
konsepsiyasi inson ruhiyati, uning tuyg„ulari, fikrlari, emotsiyalari va kayfiyati inson 
organizmining tarkibiy qismi sanalgan bosh miya nerv hujayralari hayot faoliyatining 
mahsulidan o„zga narsa emas, degan tushunchadan kelib chiqadi
. Bu yondashuv 
tarafdorlarining fikriga ko‗ra, ruhiy hodisalar qandaydir nomoddiy asosga ega, deb hisoblash 
uchun etarli dalillar mavjud emas, shu sababli ruhiyat tabiatini tushuntirishda inson organizmida 
yuz beradigan moddiy jarayonlar chegarasidan chetga chiqishning hojati yo‗q.
SHunday qilib, tavsiflangan muammo inson o‗z tabiatiga ko‗ra faqat biologik 
mavjudotmi yoki faqat ijtimoiy mavjudotmi, degan masala bilan bog‗lanmaydi. U, hech 
shubhasiz, ham biologik, ham ijtimoiy mavjudotdir.
Ammo bu ikki asosning o‗zaro nisbati qanday, ularning biri ikkinchisidan ustunroqmi va 
inson mohiyatini nima belgilaydi – bu endi qizg‗in bahs-munozaralar predmetidir. Mazkur 
masalalar hanuzgacha o‗zining uzil-kesil echimini topgani yo‗q, hozirda mavjud turli biologik, 
psixologik va falsafiy maktablar bu savollarga har xil javoblar beradi.
YUqorida zikr etilgan muammoning echimiga nisbatan mavjud yondashuvlar orasida 
insonning bioijtimoiy tabiatini tushunishga nisbatan qarama-qarshi nuqtai nazarlar ifodasi 
sanalgan biologizatorlik va sotsiologizatorlik konsepsiyalari alohida o‗rin egallaydi. Bunda 
ularning har biri boshqasini butunlay rad etmaydi, ammo insonning muayyan bir (biologik yoki 
ijtimoiy) tabiatini ustunroq qo‗yadi yoki hatto mutlaqlashtiradi.