81
«Inson borlig‗i», ijtimoiy bilim predmeti sifatida, o‗ziga xos xususiyatga ega bo‗lganligi
tufayli, unda matematik apparatdan foydalanish ancha mushkul.
Bu sohaga matematik
metodlarni tatbiq etishga ijtimoiy ob‘ektlarning o‗ta individualligi (va hatto betakrorligi),
sub‘ektiv (shu jumladan sof irratsional) jihatlar doimo mavjudligi, nazorat qilib bo‗lmaydigan,
tasodifiy munosabatlarning ko‗pligi, ma‘nolarning mujmalligi, nomukammalligi va hokazolar
xalaqit beradi.
Biroq bu ijtimoiy fanlarni matematikalashtirish mutlaqo
mumkin emasligidan dalolat
bermaydi. Bu borada toq to‗plamlar nazariyasiga katta umid bog‗lanmoqda. Toq to‗plamlar
deganda chegaralari aniq bo‗lmagan to‗plamlar tushuniladi, bunda elementlarning mazkur
to‗plamga mansubligidan unga mansub emasligiga o‗tish keskin emas,
balki asta-sekin yuz
beradi.
Ijtimoiy fanlarda miqdor metodlaridan foydalanish tobora keng va samarali tus olib
bormoqda. Ularning ayrimlari (iqtisodiyot, sotsiologiya)dan miqdor metodlari mustahkam o‗rin
olgan, ayrimlari (tarix, san‘atshunoslik va boshqalar)ga esa ular ehtiyotkorlik bilan kirib
bormoqda. Masalan, tarix fani doirasida matematik metodlar tarixni o‗rganishning asosiy
vositasi bo‗lgan alohida fan – kiometriya (so‗zma-so‗z ma‘nosi – tarixni o‗lchash) yuzaga keldi
va shakllanmoqda. Biroq, ijtimoiy fanlarda matematik
metodlar qay darajada keng
qo‗llanilmasin, ular bu fanlar uchun asosiy emas, balki yordamchi metodlar bo‗lib qolayotir.
Ijtimoiy bilimda empirik va nazariy unsurlarning o‗ziga xos uyg‗unligi kuzatiladi.
Ijtimoiy bilimda empirik metodlarning imkoniyatlari cheklangan bo‗lsa-da, ular bu erda tobora
kengroq va o‗ziga xos tarzda qo‗llanilmoqda. Bular, avvalo, ko‗rib chiqilayotgan hodisalarning
sof ob‘ektiv xossalarini emas, balki ularning insoniy ko‗rsatkichlarini aniqlashga qaratilgan
so‗rovlar,
anketalash, testlash, modelda eksperiment o‗tkazish va hokazolardir.
Xo‗sh, bilishning o‗zi nima? Uning mohiyati nimada?
Avvalo, bilish – inson aks ettirish faoliyatining alohida turi. U «inson – mehnat vositalari
– tabiat» tizimi doirasida insonning narsalar mohiyati, masalan, magnetizm tabiati,
hayot
mazmuni va hokazolar yashirinib yotgan dunyoning «qobig‗i»ni ochishga yo‗naladi. U
dunyoning sirlarini ochadi.
Bilish
– inson qo‗lga kiritadigan axborotning eng oliy darajasi. Bu axborotni u bilish
muammolari va vazifalarini qo‗yish va echish yo‗li bilan, izchil anglab etadi. Axborot miyaning
mvhumlashtiruvchi faoliyati yordamida belgi shaklini (2
2
4) kasb etadiki, bu unga ishlov
berish, saqlash va keyinchalik undan foydalanish uchun qulaydir.
Bilish inson izchil va ijodiy faoliyatining ijtimoiy jarayoni bo‗lib, unda tashqi dunyoning
ideal obrazlari yuzaga keladi va bilish maqsadi bo‗lgan bilim shakllanadi.
Bilish jarayoni tarix falsafasida muayyan vaqt mobaynida (masalan,
XVIII asr falsafiy
materializmida) insonning sezgi a‘zolariga tabiatning mexanik ta‘siri sifatida qaralgan. Inson
passiv mavjudot va tabiat uni o‗z maqomiga yo‗rg‗alatadi, deb hisoblangan. «Biz
qo‗g‗irchoqlarmiz va taqdir bizni iplarimizdan tortib o‗ynatadi», deb yozgan edi V.Gyugo. Biroq
amalda bilish doim ancha faol xususiyatga ega bo‗lgan va shunday bo‗lib qoladi. Bu
odamlarning ehtiyojlari va manfaatlari, ularning umumiy maqsadlarga erishish yo‗lidagi
hamkorligi va boshqa omillar bilan belgilanadi. Boshqacha aytganda, bilish ijtimoiy tabiat, jihat
va xususiyatlarga ega. Bunga, jumladan, nemis klassik falsafasida sub‘ektning
faolligi
konsepsiyasida (I.Fixte va boshqalar) alohida e‘tibor qaratilgan.
Bilishning ijtimoiy tabiati, agar bu haqda atroflicha so‗z yuritadigan bo‗lsak, yana
quyidagilarni ham anglatadi. Bilish doim ijtimoiy munosabatlar va madaniy dunyosining faol
ta‘siri ostida yuz beradi. Biz faqat o‗zimiz yashayotgan davr shart-sharoitlarida va bu shart-
sharoitlar beradigan imkoniyat darajasida bilishimiz mumkin. Bu shart-sharoitlar
jamiyatning
muhim ehtiyojlari ko‗rinishida ijtimoiy buyurtmani yuzaga keltiradi. Ular sub‘ektni
shakllantiradi va bilish jarayoniga muayyan darajada ta‘sir ko‗rsatadi – uni jadallashtiradi yoki
sekinlashtiradi. Masalan, o‗rta asrlarda dunyo va insonni bilishga din va cherkov katta ta‘sir
ko‗rsatgan. XX asrda esa bilishga boshqa omillar, chunonchi: kosmosni keng miqyosda
