Uslubiy ko’rsatmа

5. Sun’iy yoritish me’yorlari
Sun’iy yoritilishning sanitariya me’yorlari SanPin-0093-96 bilan belgilangan. Bu hujjat sanoat va qishloq xo’jalik korxonalariga taalluqli bo’lib, ishlab-chiqarish xonalari va ish bajarish yuzalarini, shuningdek turar joy binolarini yoritilishning talab etiladigan darajasini belgilaydi. Yoritilish me’yorlari sohalararo va umumiy xarakterga ega. Ular asosida va ishlab-chiqarish xususiyatlarini hisobga olish bilan har xil turdagi sanoat korxonalari uchun soha me’yorlari ishlab chiqiladi.

Sanitariya me’yorlari luminissent va yuqori bosimdagi (1,2-jadval) simobli lampalar asosida belgilanadi, lekin ularda cho’g’lanma lampalar ishlatiladigan qurilmalarga ham talablar nazarda tutilgan.

Me’yoralar yoritilganlikning talab qilingan minimal darajalarini ko’rish bilan ishlanadigan ish sharoitlariga: eng kichik obektni farqlash, obektning kontrastlik va fon darajasi. fonning xarakteristikasi (rangsiz, o’rtacha, qoramtir)ga qarab belgilanadi. Kerakli yoritish darajasi obekt foni qanchalik qoramtir, qanchalik kichkina va obekt kontrastligining fondan farqi kam bo’lsa, yoritilish darajasi shunchalik yuqoriligi 1.2-jadvaldan ko’rinib turibdi. Birinchi beshta razrad - ko’z bilan bajariladigan ishning eng yuqori aniqlikdan kam aniqlikkacha - ham kombinatsiyali, ham umumiy sistemadagi yoritishdan foydalanishdan kelib chiqadi. Kombinatsiya yoritish sistemasini qo’llaganda faqat umumiy yoritishga nisbatan talab etiladigan yoritish darajasi yuqori bo’ladi. Masalan eng yuqori aniqlikda bajariladigan ishda kontrastlik kam va qoramtir fonda kombinatsiyali yoritish sistemasidan foydalanganda yoritilganlik darajasi kamida 5000 lk, faqat umumiy yoritilganlik sistemasida esa kamida 1500 lk bo’lishi kerak. Bir ishning o’zida talab etiladigan yoritilishda shunchalik katta farq fiziologik talablar bilan emas (kombinatsiya sistemasidagi yoritilish darajasi ancha fiziologik hisoblanadi), balki faqat umumiy yoritish sistemasi bilan yuqori darajadagi yoritilganlikka yoritish uchun juda katta energiya sarflash zarur bo’lar ekan.
№1-jadval

Bajarila- digan ish mohiyali	Payqash zarur bo’lgan eng kichik obekt o’lchamlari. mm	Ish bajarish darajasi	Daraja bo’lim- lari	Obektning fonga nisbatan farqlanishi	Fon
1.	2	3	4	5	6
			A	Kam	qoramtir
Nihoyatda aniqlik talab qilinadi	0,55 dan kichik	I		Kam	o’rtacha
			B	O’rtacha	qoramtir
				Kam	rangsiz
			V	O’rtacha	o’rtacha
				Katta	qoramtir
				O’rtacha	rangsiz
			G	Katta	rangsiz
				Katta	o’rtacha
			A	Kam	qoramtir
Juda yuqori aniqlik talab qilinadi	0.15 dan 0,3 gacha	II		Kam	o’rtacha
			B	O’rtacha	qoramtir
				Kam	rangsiz
			V	O’rtacha	o’rtacha
				Katta	qoramtir
				O’rtacha	rangsiz
			G	Katta	rangsiz
				Katta	o’rtacha
			A	Kam	qoramtir
Yuqori aniqlik talab - qilinadi	0,3 dan 0,5 gacha	III		Kam	o’rtacha
			B	O’rtacha	qoramtir
				Kam	rangsiz
			V	O’rtacha	o’rtacha
				Katta	qoramtir
				O’rtacha	rangsiz
			G	Katta	rangsiz
				Katta	o’rtacha
			A	Kam	qoramtir
O’rtacha aniqlik talab qilinadi	0,5 dan n,*,0 gacha	IV		Kam	qoramtir
			B	O’rtacha	qoramtir
				Kam	rangsiz
			V	O’rtacha	o’rtacha
				Katta	qoramtir
				O’rtacha	rangsiz
			G	Katta	rangsiz
				Katta	o’rtacha
			A	Kam	qoramtir
Kam aniqlik talab qilinadi	1,0 dan 5,0 gacha	V	B	Kam O’rtacha	o’rtacha qoramtir
				Kam	rangsiz
			V	O’rtacha	o’rtacha
				Katta	qoramtir
				O’rtacha	rangsiz
			G	Katta	rangsiz
				Katta	o’rtacha
Juda kam Aniqlik talab qilinadi				Yorug’likni aniqlaganda fonning xususiyatlari xisobga olinmaydi.
	5,0 dan ko’p	VI

№2-jadval

Ish bajarish darajasi	Korxona bo’lim -lari	Gaz razryad lampalari			Cho’g’lanuvchi lampalar
		Kombinatsiya usulida yoritish		Umumiy Yoritish	Kombinatsiya usulida yoritish		Umumiy Yoritish
		Um + Ma-	Umumiy		Um + Ma-	Umumiy
I	A B V G	5000 4000 3000 1500	500(750) 400(750) 300(600) 150(300)	1500 1250 1000 400(500)	4000 3000 2000 1250	100(300) 100(300) 100(300) 100(300)	300 300 300 300
II	A B V G	4000 3000 2000 1000	400(750) 300(600) 200(400) 150(200)	1250 750 500(600) 300(400)	3000 2000 1500 750	100(300) 100(300) 100(300) 75(150)	300 300 300 200 (300)
III	A B V G	2000 1000 750  400	200(400) 150(200) 150(200) 150(200)	500(600) 300(400) 300(400) 200(300)	1500 750  600  400	100(300) 75(150) 75(150) 50(100)	300 200(300) 200(300) 150(200)
IV	A B V G	750 500 400 300	150(200) 150(200) 150(200) 150(200)	300(400) 200(300) 150(200) 150(200)	600 500 400 300	75(150) 50(100) 50(100) 50(100)	200(300) 150(200) 100(150) 100(150)

I-Vb razryadli ishlar uchun odatda kombinatsiyali yoritishni qo’llash lozimligi me’yorlarda ko’rsatilgan. Umumiy yoritish sistemasidan foydalanishga joylardagi yoritishning imkoniyati bo’lmagan hollardagina yo’l qo’yiladi. Bunda umumiy yoritish asosan luminissent lampalar bilan amalga oshiriladi.

Aniqlikni kam talab qiladigan ishlar (VI razrad va undan keyingi) faqat umumiy yoritilish sistemasi bilan me’yorlanadi. Chunki, talab qilinadigan yoritilish darajasi nisbatan past, ishning xarakteristikasi esa shundayki, unda joylardagi yoritish maqsadga muvofiq emas yoki mumkin emas. Bunday ishlarga: issiq tsexlardagi o’zi yorug’lik beradigan materiallar va buyumlar bilan ishlash, doimo yoki vaqti-vaqti bilan xonada bo’lish va ishlab-chiqarish jarayonining borishini umumiy kuzatish, omborlarda ishlash kiradi.

Kombinatsiyali yoritish sistemasidagi cho’g’lanuvchi lampalardan foydalanishda talab qilinadigan darajalar luminissent lampalar uchun bo’lgan jadval ko’rsatkichiariga yaqin, ammo bir butun holda ancha past. Masalan, I razryadniig "a" punkti uchun ko’rsatkichlar 5000 va 4000 lk. Lekin faqat umumiy yoritish sistemasida ular ancha past bo’lib, 1500 va 300 lk ni tashkil qiladi, bu cho’g’lanuvchi lampalar qo’llaganda umumiy yoritishning yuqori darajasiga erishish qiyinligi bilan bog’liq.

Sanitariya me’yorlarida ishchi va yordamchi xonalar – oshxonalar, sog’likni saqlash punktlari, garderob xonalarini yoritilishi talab qilinadigan darajasi nazarda tutilgan. Shuningdek me’yorlarda bino tashqarisidagi ishlarda ishchi yuzalarning yoritilish darajasi belgilangan. Ular ishning aniqligi va farqlanadigan obektdan ko’zgacha bo’lgan masofani hisobga olishga asoslangan va 2-50 lk atrofida kamayib-ortib turadi. Yorituvchi qurilmalarning samaradorligi ko’pincha uning tozaligiga bog’liq. SHuning uchun ham lampalar o’z vaqtida artib tozalab turilishi, kuygan yoki yorug’lik berishi kamaygan lampalar o’z vaqtida almashtirilishi kerak. SHuningdek elektr tarmog’idagi kuchlanishning pasayishiga ham yo’l qo’ymaslik kerak; chunki bu hol yoritilish darajasini kamayishiga olib keladi.

Ishlab chiqarish sharoitlarida umumiy yoritish tarmog’i uzilgan hollarda ba’zan ish to’xtashi va xonadagi shaxslar evakuatsiya qilinishi mumkin. Ba’zan esa masalan. kimyo zavodlarida va metallurgiya kombinatlarida va boshqa shunga o’xshash korxonalarda ishni davom ettirish zarur bo’ladi. Uskunalar shikastlanishi xavfi tug’ilgan sharoitlarda ishchilarni evakuatsiya qilish shart. SHu maqsadlarda korxonalarga alohida lampalar o’rnatiladi. Bular umumiy yoritish chiroqlarining bir qismi bo’lib, ayrim manbadan ta’minlanadi va asosiy tarmoq uzilgan hollarda ular yonishda davom etadi. Odamlarni evakuatsiya qilish uchun o’rnatiladigan lampalar 50 kishidan ortiq ishchi ishlaydigan xonalarda, ishni davom ettirish uchun esa texnologik jarayonni qisqa vaqtga ham to’xtatib bo’lmaydigan yoki to’xtatish natijasida yoki boshqa bir sababga ko’ra portlash va yong’in xavfi bo’lgan hollarda quriladi. Agar alohida lampalar ta’minlaydigan yoritilganlik ishni davom ettirish uchun bo’lsa, faqat bir umumiy yoritish sistcmasidagi cho’g’lanuvchi lampalarning ishchi yuzani yoritish uchun belgilangan me’yoralarining kamida 5% tashkil etishi kerak. Kishilarni evakuatsiya qilish uchun alohida yoritishning talab qilinadigan darajasi ancha past bo’ladi va asosiy o’tish yo’llari bo’ylab pol yuzasida 0,5 lk dan kam bo’lmasligi kerak deb belgilanadi.

6. Sun’iy yoritilishni hisoblash
Sun’iy yoritilishni hisoblashdan asosiy maqsad sanoat korxonalarida ishlatilayotgan yoritish lampalarini sonini aniqlash, ularni oqilona joylashtirish va elektr energiyasi iqtisodini ta’minlagan holda sanoat korxonalari xonalaridagi me’yorlangan yorug’likdagi ish joylarini ta’minlashdan iborat. Bu masalalarni hal qilishda bir muncha mustaqil masalalarni hal qilishga to’g’ri keladi.

1. Yoritish manbalarini tanlash. Umuman, sanoat korxonalarini yoritishda luminissent lampalardan foydalanish maqsadga muvoflqdir.

2. Yoritish sistemasini tanlash. Yoritish sistemasini tanlaganda kombinatsiyali yoritilish iqtisodiy samarador, ammo umumiy yoritilish esa sanitar-gigienik tomondan ancha mukammal hisoblanadi, chunki umumiy yoritilish zonani bir tekis yoritadi. Yorug’lik nurlarini ma’lum uchastkaga to’plab yo’naltirish yo’li bilan ish joylarida iqtisodiy tomondan samarador bo’lgan holda umumiy yoritilishning yuqori darajalarini hosil qilish mumkin. I-IV, Va va Vb razryaddagi ishlarni bajarishda kombinatsiyali yoritish sistemasidan foydalanish tavsiya etiladi. CHunki ish joylarini yoritadigan lampalardagi nurlarni istalgan ish bajarish zonalariga yo’naltirish imkoniyatini tug’diradu ish joylarida yarqirash bo’lmaydi va aniq ishlarni bajarish imkoniyati tug’iladi.

3. Ish zonasidagi havoning toza-iflosligi va havo muhitidagi gaz va portlovchi moddalarning bug’lari mavjudligiga qarab lampalarning turlarini tanlash.

4. Lampalarning sonini aniqlash va ularni ish zonasiga joylashtirish. Lampalar shaxmat tartibida, romb ko’rinishda va boshqacha usullarda joylashtirilishi mumkin.

5. Ish zonasidagi bir tekis yoritilish lampalar orasidagi oraliq lampalarni ish joylariga nisbalan, balandliklariga nisbalan: "Chuqur nurlanuvchi" uchun 1.4. "Universal" 1,5, "Lutsetta" 1,4. "SHarsimon shar" 2 A VZK 2,0 OD 1,4, PVL 1.5 bo’lganda amalga oshadi.

6. Ish joylarida me’yoralangan yoritilish miqdorini aniqlash. Buning uchun fonga nisbatan kontrastligini belgilash va ish joylari fonini hisobga olgan holda jadvalga asosan tanlangan yoritilish sistemasi va lampaning turiga qarab ish joylaridagi minimal me’yorlangan yoritilishni aniqlash kerak bo’ladi. Sun’iy yoritilishni aniqlash uchun uch usuldan foydalaniladi. Gorizontal ishchi yuzalarni yoritganda nur oqimi usulidan foydalaniladi. Bu usul yoritilayotgan yuzalarga tushayotgan nur oqimidan foydalanish koeffitsenti usuli deb ham yuritiladi. Yuzalarga tushayotgan nur oqimi cho’g’lanuvchi va luminissent lampalardan foydalanganda quyidagi formula bilan aniqlanadi:

bunda: Ye_n - minimal yoritish, lk; S - yoritilayotgan xonaning yuzasi, m²; Z-minimal yoritilish koeffitsienti, odatda o’rtacha yoritilish minimal yoritilishga nisbati olinadi va 1,1 -1,5 chegaralar atrofida bo’ladi; k-extiyot koeffitsenti, jadvaldan olinadi; N - xonadagi lampalar soni; ɳ- nur oqimidan foydalanish koeffitsenti.

Lampalarning yorug’lik kuchidan foydalanish foydali ish koeffitsenti, bino shifti va devorlarining nur qaytarish koeffitsenti xonaning kattaligi va lampalarning osish balandligiga bog’liq bo’lib, ma’lumotnoma jadvalidan olinadi. Bu ko’rsatkichlar quyidagi formula orqali aniqlanadigan xonaning ko’rsatkichi S - orqali belgilanadi. S=A.B/ ‘(A+B). bunda: A va V - xonaning kattaligi; N - lampalarning hisoblanayotgan yuzaga nisbatan oralig’i.

№3-jadval

CHo’g’lanuvchi lampalar					Luminitsent lampalar
Turi va quvvati	127 V		220 V		Turi va quvvati	220 V
	Nur oqimi, lm	Nur berish darajasi, lm/Vt	Nur oqimi, lm	Nur berish darajasi, lm/Vt		Nur oqimi, lm	Nur berish darajasi, lm/Vt
NV-15	135	9,0	105	7,0	LDS20	820	41,0
NV-25	260	10,4	120	8,8	LD20	920	46,0
NB-40	490	12,2	400	10,0	LB20	1180	59,0
NBK-40	520	13	460	11,5	LDS30	1450	48,2
NB-60	820	13,7	715	11.9	LD30	1640	54,5
NB-100	1630	16.3	1450	14,5	LB30	2100	70,0
NG-150	2300	16,3	2000	13.3	LBS40	2100	52,5
NG-200	3200	16	2800	14.0	LD40	2340	58.5
NG-300	4950	16,5	4600	15,4	LB40	3000	75,0
NG-500	9100	18.2	8300	16,6	LDS80	3560	44,5
NG-700			13100	17,5	LD80	4070	50,8
NG-1000	19500	19,5	18600	18.6	LB80	5220	65,3

Izoh: Lampalarning harf belgilari: N - cho’g’lanuvchi, L - luminissent. CHo’g’lanuvchi lampalar uchun V - vakumli, V - qo’sh spiralli, G - gaz to’ldirilgan. Luminissent lampalar uchun D - kunduzgi yorug’lik, S - rang uzatishi yaxshilangan, V - oq rangli.

Yuqorida keltirilgan formulalar orqali lampaning nur oqimi aniqlangandan keyin 3 - jadvaldan shu hisoblangan qiymatga yaqin keladigan standart lampa tanlanadi va bu lampalar sistemasiga sarflanadigan elektr quvvali aniqlanadi. Ishlab-chiqarish sharoitlari amaliyotida olingan miqdor hisoblangan miqdordan -10 va + 20% farq qilishiga yo’l qo’yiladi. aks holda boshqa lampalarning joylashtirish sxemasi tanlanadi.

Nuqtali usuldan yo’naltirilgan ish joylarini yoritishni hisoblashda foydalaniladi. Bu usul asosida quyidagi bog’lanish yotadi:

bunda: I - yorug’lik manbayidan ish olib boriladigan yuzaga yo’naltirilgan yorug’lik kuchi, kd; r - lampadan yoritilayotgan yuzagacha bo’lgan masofa, m; - ishchi yuza bilan manbadan tushayotgan nur oqimining yo’nalishi orasidagi burchak; graduslarda o’lchanadi.

Bu formuladan amalda foydalanish imkoniyatini tug’dirish uchun. unga zapas koeffitsent k ni kiritamiz va r ni N/cosa bilan almashtiramiz unda

E = /acos³ /(k.’)
ni hosil qilamiz.

bunda: N - ishchi yuza ustiga osilgan lampaning balandligi. Yorug’lik kuchining taqsimlanishi haqidagi ma’lumotlar ma’lumotnomalarda berilgan bo’ladi.

Agar o’lchanayotgan yuzaga bir necha lampaning yorug’ligi tushayotgan bo’lsa, unda har bir lampa uchun alohida hisob olib boriladi va ularning arifmetik yig’indisi yoritishni belgilaydi.

Solishtirma quvvat usuli (Vatt-usuli) eng sodda usul hisoblansada. yetarlicha aniqlikdagi ma’lumotlar bera olmaydi. SHuning uchun bu usuldan taxminiy hisoblash vaqtida foydalanish mumkin.

Bu usul har bir lampa bilan sanoat xonalarida me’yorlangan yoritish yaratiiishini aniqlash imkoniyatini beradi.
Pl = Pl.S/N.
bunda Pl - bitta lampaning quvvati. Vt; Pl - solishtirma quvvat. Vt/m: S -xonaning yuzasi: N - yoritish qurilmasidagi lampalar soni.

Solishtirma quvvat miqdori yoritilish darajasi. xonaning yuzasi. lampaning osilgan balandligi va turiga asoslangan holda jadvallarda beriladi.