Услубий мажмуа асосида тайѐрланди. Т 2012

9.5. Минтақада уй-жой ва коммунал хўжалиги ривожланишини
тартибга солиш 
 
1. Уй-жой, коммунал хўжалик таркиби ва бозор иқтисодиѐтига ўтиш 
даврида ривожланиш муаммолари. 
Уй-жой, коммунал хўжалиги аҳолининг турмуш даражасига бевосита 
таъсир кўрсатувчи ижтимоий соҳаларнинг биридир. Уй-жой, хўжалиги 
коммунал хизматлар билан таъминланса, аҳолининг бўш вақти тежалади. Бўш 
вақт эса бозор иқтисодиѐти шароитида аҳолининг энг зарур бойлигидир. Уй-
жой, коммунал хўжалиги турли минтақада турли даражада ривожланган, унинг 
асосий сабаблари саноатнинг жойлашувига, минтақанинг географик ўрнига,
урф-одатлар ва шу каби омилларга боғлиқ. 
Бозор иқтисодиѐтига ўтиш даврида уй-жой, коммунал хўжалигини ислоҳ 
қилиш йирик масала. Бунинг моҳияти уй-жой олди-сотди бозорини ташкил 
қилиш, ҳар бир оиланинг ѐки оила аъзосининг яшаш шароитини яхшилаш, уй-
жойларни олиш ҳуқуқига эга бўлишни таъминлашдан иборат.
Уй-жой ва коммунал хўжалик ижтимоий-маданий комплексининг энг 
йирик тармоқларидан биридир. У бир неча тармоқлардан иборат: газлаштириш, 
сув билан таъминлаш; канализация; иссиқлик билан таъминлаш; ахлатларни 
олиб чиқиш ва қайта ишлаш; кўча ва хиѐбонларни тозалаш, меҳмонхона 
хўжалиги; кўча ва хиѐбонларни электрлаштириш; электротранспорт; 
қабристонларни тартибли сақлаш хўжалиги. 
Уй-жой ва коммунал хўжалик мажмуи давлат тасарруфидан чиқарилган 
ва у икки қисмга бўлиб амалга оширилади: 
1. Уй-жой қисмини ривожлантиришнинг асосий йўналиши – ҳар бир 
оилани иложи борича алоҳида уй-жой билан таъминлаш. 
2. Коммунал қисми эса давлат томонидан хизмат кўрсатиш шаклларини 
тараққий эттириб, барча хизмат кўрсатиш турларини маҳаллий ўзини–ўзи 
бошқариш ташкилотларига бириктиришни ўз ичига олади. 
Бозор иқтисодиѐтига ўтиш даврида уй-жой, коммунал хўжалигининг 
ислоҳ қилиниши катта масала. Бунинг моҳияти уй-жой олди-сотди бозорини 

---

103 
ташкил этиш, ҳар бир оиланинг ѐки оила аъзоларининг яшаш шароитини 
яхшилаш, уй-жойларни олиш ҳуқуқига эга бўлишни таъминлашдан иборат. 
Бозор иқтисодиѐтига ўтиш турар – жой муаммосини кескин бартараф 
этишни талаб қилади. Бунда кишиларнинг уй-жой қурилишидаги улуши анча 
қисқаради ва бу фонддан аҳолининг маълум қисми, яъни ногиронлар, 
боқувчисини йўқотганлар, кам даромадлилар ва табиий офатдан зарар кўрган 
кишиларгина фойдаланади. Давлат томонидан ташкил қилинган турар – жой 
фонди Ўзбекистон халқининг бойлиги бўлиб, ундан республиканинг ҳар бир 
фуқароси фойдаланиш ҳуқуқига эга. 
Аҳолини уй-жой билан таъминлаш масаласида янги қурилишнинг ҳам 
роли анча катта. Уй-жой қурилиши масаласида энг муҳими қурилишни 
материаллар билан таъминлаш масаласи ҳисобланади. Бунда бозор 
иқтисодиѐтига ўтиш шароитида материаллар бозорини, яъни биржаларни 
яратиш ва уларнинг фаолиятини такомиллаштириш, маҳаллий қурилиш 
материаллари ҳисобига қурилиш бозорларини кенгайтириш зарур. 
Коммунал хўжалик тизимини давлат тассаруфидан чиқариш ва 
хусусийлаштириш жараѐни кишиларнинг биринчи навбатдаги эҳтиѐжларини 
қондиришга қаратилади. 
Коммунал хўжаликни давлат тасарруфидан чиқариш: 
-ижарага бериш; 
-аукцион; 
-меҳнат жамоалари томонидан сотиб олиш; 
-бошқа шаклларда амалга оширилади. 
Бу жараѐн бир қанча йўналишларда, масалан, акция асосида тижорат 
корхоналарини ва бирлашмаларни ривожлантириш мақсадида олиб борилади. 
Бунда капитал қуйилмалар ажратилишини конциссион-шартнома асосида 
амалга ошириш мумкин. 
Коммунал хўжалик уй хўжалигини ривожлантириш билан боғлиқ. Чунки, 
ҳар бир уйда коммунал қулайлик бўлиши лозим. Уй хўжалиги уйларни сақлаш 
ва тиклаш вазифларни бажаради. Шу мақсадда турар - жойларни капитал ва 
жорий таъмирлайди, уларни яхши сақлаш улар бошқа чораларни кўради. 
Уй-жой ва коммунал хўжаликларининг ривожланиш жараѐнидаги 
муаммолардан бири шу тармоқни бошқариш муаммосидир. Тармоқлар 
ҳокимиятлар ҳамда ва Уй-жой ва коммунал хўжалик вазирлиги томонидан 
бошқарилади.
Бозор иқтисодиѐтига ўтиш шароитида шу тармоқни бошқариш 
функцияси ҳам асосан маҳаллий ташкилот зиммасида бўлиши керак. 
Шундагина, уй-жойларни, коммунал хўжалик объектларини сақлаш ва тиклаш 
масалалари ўз вақтида ечилади.
Тармоқни ривожлантириш дастурларини ишлаб чиқишда минтақадаги 
муаммолар 
маҳаллий 
ресурслардан 
фойдаланиб 
ҳал 
қилинади. 
Хусусийлаштириш жараѐнида маҳаллий ташкилотлар мавжуд уй-жойларни ва 
коммунал хўжалик объектларини баҳолаш функциясини ҳам бажаради. 
Коммунал корхоналар ривожланиш дастурининг асосий қисми бизнес-
режа ҳисобланади. Бу режа қуйидаги бўлимлардан иборат: 

---

104 
- ишлаб чиқариш бўлими; 
- меҳнат ва ижтимоий муҳофаза; 
- молия; 
- капитал қурилиш ва капитал таъмир; 
- янги техникани ишлаб чиқиш ва ишлаб чиқариш жараѐнига жалб 
қилиш; 
- моддий-техника таъминоти. 
Ишлаб чиқариш дастури коммунал ишлаб чиқариш корхоналарининг 
қуввати ҳамда мавжуд меҳнат ва моддий ресурслар асосида ишлаб чиқилади. 
Коммунал хўжалик маҳсулотлари ва хизматлари умумий ҳажмини аниқлашда 
ҳар бир тармоқнинг режалари йиғиндисига асосланади. Сув билан таъминлаш 
корхоналарининг ишлаб чиқариш дастури қуйидаги кўрсаткичларни ўз ичига 
олади: 
- водопровод билан етказиб бериладиган сув ҳажми; 
- ўзининг истеъмолига кетадиган сув ҳажми; 
- етказиб бериладиган сувнинг умумий ҳажми; 
- тармоқда сувнинг йўқолиш ҳажми; 
- истеъмолчиларга сотилган сувнинг ҳажми (бу кўрсаткич ҳам сўмда, ҳам 
1000 м
3
да ҳисобланади). 
Бу кўрсаткичлар орасида дастлаб насослар билан етказиб бериладиган 
сувнинг ҳажми аниқланади ва қуйидаги формула билан ифодаланади: 
V
1
-C
ў.қ
V
тар
; V
тар
-U
уқ
V
c
, 
Бу ерда: V
1
-насослар билан етказиб бериладиган сув ҳажми; 
C
ў
-корхонанинг ўз истеъмоли учун кетадиган сув ҳажми; 
V
тар
-водопровод тармоқларига етказиб бериладиган сув ҳажми; 
V
c
-истеъмолчиларга сотиладиган сув ҳажми. 
Канализация корхоналарининг иш ҳажмини аниқлашда ишлаб чиқариш 
дастури қуйидаги кўрсаткичлардан иборат бўлади: 
1. Канализация тармоқларининг узунлиги; 
2. Ифлос сувларнинг тозалаш иншоатларидан ўтган ҳажми (1000 м
3
) ва 
уларни биологик усуллари орқали тозалайдиган сувнинг ҳажми; 
3. Тозалаш иншоотларининг қуввати (1000 м
3
). 
Шаҳар электр транспорти ишлаб чиқариш дастури ҳисоб-китобларига 
қуйидаги кўрсаткичлар киради: 
1. Транспорт тармоқларининг узунлиги (км); 
2. Ташиладиган йўловчилар сони; 
3. Ҳаракатда бўлган транспорт воситаларининг сони ва улардан 
фойдаланишнинг техник-иқтисодий кўрсаткичлари. Масалан, транспорт 
воситаларидан фойдаланиш ўртача тезлиги (1 вагонда йўловчиларни киритиш 
мумкин бўлган имконият). 
Газ билан таъминлашда қуйидаги кўрсаткичлар қўлланилади: 
1. Газлаштирилган квадратлар сони; 
2. Шаҳардаги газ тармоқларининг узунлиги; 

---

105 
3. Истеъмолчиларга сотиладиган газнинг ҳажми (м
3
); 
Иссиқлик билан таъминлаш тармоғида қуйидаги кўрсаткичлардан 
фойдаланилади: 
1. Иссиқлик билан таъминлайдиган тамоқларнинг узунлиги; 
2. Иссиқлик билан таъминланган квадратлар сони; 
3. Қозонхоналар қуввати; 
4. Истеъмолчиларга сотиладиган иссиқлик ҳажми. 
Кўчаларни механизациялашган тозалаш тармоғининг ишлаб чиқариш 
дастурига кўчаларни ва хиѐбонларни супуриш, сув сепиш, ахлатларни олиб 
чиқиб кетиш ва қишда қорлардан тозалаш киради. Бу тармоқ ривожланишининг 
энг асосий кўрсаткичи йиғиштириладиган кўча ва хиѐбонларнинг майдони 
ҳисобланади. Уни ҳисоблашда кўчаларни тозалайдиган машиналарнинг сон, 
ахлатлар қайта ишланадиган ҳажм кўрсаткичларидан фойдаланилади.
Кўкаламзорлаштириш кўрсаткичлари қуйидагилардир: 
1. Шаҳардаги ерларнинг майдони (минг м
2
); 
Шу жумладан, уй-жой, корхоналар қурилган ерлар майдони; 
2. Шаҳардаги экилган майдонларнинг ҳажми. 
Меҳмонхона хўжалиги кўрсаткичлари: 
1. Меҳмонхоналар сони, уларнинг класслар бўйича бўлиниши; 
2. Меҳмонхонадаги номерлар сони; 
3. Бир вақт мобайнида жойланиш имконияти; 
4. Меҳмонхоналарда койка-сутканинг умумий сони. 
Кўчаларни электрлаштириш кўрсаткичлари: 
1. Электр тармоқларининг узунлиги; 
2. Ёритиладиган тармоқларнинг узунлиги. 
Уй-жой хўжалигида қуйидаги кўрсаткичлардан фойдаланилади: 
1. Турар жой ерларининг борлиги (минг м
2
); шу жумладан, турар – жой 
фондини қулайликлар билан таъминлаш даражаси; 
2. Уй-жойларнинг эскирганлик даражаси; 
3. Капитал таъмир хажми; 
4. Уй-жой фондининг жорий таъмир ҳажми ва ҳоказолар.