Услубий мажмуа асосида тайѐрланди. Т 2012

 
8.4. Минтақада капитал қурилишнинг ривожлантириш дастури 
 
Бозор иқтисодиѐтига ўтиш иқтисодиѐтнинг катта тармоқлари, 
айниқса, капитал қурилишга жиддий таъсир этади. Сабаби, бу тармоқда 
кооперациялаш тараққий этган, ижара жамоалари бошқа тармоқлардагига 
нисбатан олдин пайдо бўлган, биринчилар қаторида ўз акцияларини 
чиқарганлар. Тармоқда, шунингдек, улар барча қонуний ва норматив 
муносабатлар йўлга қўйилган, лекин қурилиш бозори ҳали шакллангани йўқ. 
Биринчи навбатда минтақада ички қурилиш бозорини вужудга келтириш лозим. 
Кейинчалик уларнинг йиғиндисидан Ўзбекистон қурилиш бозорини вужудга 
келтириш мумкин. Ундан кейинги босқич дунѐ қурилиш бозорига интеграция 
қилишдир. 
Минтақавий қурилиш бозорини вужудга келтириш қуйидаги 
вазифалар ижроси билан боғлиқ: 
-бозор 
субъектларини вужудга келтириш орқали қурилиш 
маҳсулотлари ишлаб чиқарувчилар ва уларни истеъмол қилувчилар орасидаги 
муносабатларни шакллантириш; 
-қурилиш бозорини тартибга соладиган ташкилотларни вужудга 
келтириш; 
-қурилиш ходимлари малакасини ошириш; 
-қурилиш корхоналарини давлат тасарруфидан чиқариш; 
-бозор инфратузилмасини ташкил қилиш. 

---

84 
 Ишлаб чиқариш қуввати ва асосий фондларни ишга тушириш
. 
Ишлаб чиқариш қувватлари соҳанинг асосий тармоқлари ва асосий 
маҳсулотлари турлари эътиборга олинган ҳолда ишга туширилади.
 
Режалаштириш даврида қувватларни ишга тушириш ишлаб 
чиқариш қувватлари баланси орқали амалга оширилади. Бу қуйидагича 
аниқланиши мумкин: 


т
и
К
.
К
0
-К
б
-К
чиқ

К
ту
Бунда: К
0
-К
б 
– йилнинг боши ва охиридаги қувватлар; 
К
чиқ
-чиқиб кетадиган қувватлар; 
К
ту
-маҳсулотлар номенклатураси ва ассортименти ўзгариши 
натижасида қувватларнинг ортиши ѐки камайиши. 
Шунингдек, асосий фондларни ишга тушириш ҳам қуйидаги 
формула орқали аниқланади: 
ос
о
св
ос
о
n
n
К
Ф
Ф
К
Ф
Ф
В
Ф








Бунда: 

Ф – асосий фондларга бўлган талаб; 
В
п
-прогнозлаштирилаѐтган даврда маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми; 

Ф
п
-йил бошидаги асосий фондлар; 
Ф
0
-фонд қайтими; 
К
ос
-асосий фондларни ўзлаштириш коэффициенти; 
Ф
св
-асосий фондларнинг ўртача йиллик ишга туширилиши. 
Асосий фондларни ишга тушириш қуйидагича аниқланади: 
Ф
е

Ф
с

У
с

Д-Ф
н
Бунда: Ф
е
-асосий фондларнинг ишга туширилиши; 
Ф
с
-ўртача йиллик асосий фондлар; 
У
с 
– чиқиб кетган асосий фондлар; 
Д – фойдаланилмайдиган асосий фондлар; 
Ф
н
– йил бошидаги асосий фондлар. 
Капитал қурилиш учун капитал маблағлар зарур. 
Капитал маблағлар, ишлаб чиқариш фондларининг ишлаб чиқаришга
кетган барча молиявий ва меҳнат харажатларидир. Капитал қурилиш учун 
ҳам дастлаб бундай маблағларга бўлган талаб ва уларнинг манбалари 
аниқланади. Капитал маблағларнинг асосий манбалари ишлаб чиқариш
фондларининг амортизация ажратмаси ва давлат бюджетидан ажратмалар, 
қўшимча манбалари эса: чет эл сармояси; банк кредитлари (асосан саноат-
қурилиш банки кредитлари); чет эллик шахсларининг (хусусий шахсларнинг)
маблағлари ва бошқа маблағлар ҳисобланади. 
Капитал қурилишни режалаштиришда, капитал маблағларнинг иккинчи
асосий кўрсаткичи лимитдан фойдаланилади. Капитал маблағлар лимити - 
янги қурилишни фойдаланишга топшириш, мавжудларини қайта қуриш ва 

---

85 
янгилаш учун катта миқдорда белгиланган ресурс харажатларидир. Лимит 
буюртмачи учун белгиланади.
Моддий ишлаб чиқариш тармоқларида капитал маблағларга бўлган
талаб ишлаб чиқариш қувватлари балансидан фойдаланган ҳолда аниқланади. 
Бунда: 
- мавжуд ишлаб чиқариш қувватларини сақлаш учун зарур бўлган 
капитал маблағлар миқдори; 
- техник қайта қуролланиш, қайта қуриш ва янгиланиш учун зарур 
бўлган капитал маблағлар миқдори; 
- янги қурилиш учун зарур бўлган капитал маблағлар миқдори ҳисобга 
олинади.
Капитал маблағларнинг харажатлари ҳам шу тартибда амалга
оширилади.
Ижтимоий инфратузилма объектлари учун зарур бўлган капитал 
маблағлар аҳолининг эҳтиѐжига ва белгиланган капитал маблағларнинг
нормативига қараб аниқланади. Шунингдек, турли қурилишларда капитал 
маблағларга бўлган эҳтиѐж лойиҳада кўрсатилган қурилиш – монтаж
ишларининг ҳажми ва маблағларига қараб белгиланади. 
Қўшимча қувватларни ишга тушириш учун зарур бўлган капитал
маблағларга эҳтиѐжни аниқлашда қуйидаги формуладан фойдаланилади: 
К мэ = З кк х Н 
Бу ерда: К мэ - қўшимча қувватларни ишга тушириш учун капитал
маблағларга эҳтиѐж; 
З кк - зарур бўлган қўшимча қувватлар; 
Н - бир бирлик қўшимча қувватни ишга тушириш учун зарур бўлган
капитал маблағлар миқдори. 
Масалан, режалаштириш даврида 5 млн.кв.м. газлама ишлаб чиқариш
белгиланган. Белгиланган норматив 1000 кв.м. Газлама ишлаб чиқариш учун 
620 минг сўм сарфланган. Режага кўра қўшимча 500 минг кв.м. газламани
ишлаб чиқариш учун (500 минг х 620 минг қ310 млн.) 310 млн. сўм капитал
маблағ зарур бўлади. 
Капитал маблағларга ижтимоий инфратузилма объектлари учун зарур 
бўлган ижтимоий объеклар миқдори қуйидаги формула билан аниқланади: 
К м қ И ижт х Н 
Бу ерда: И ижт - ишга туширилиши зарур бўлган ижтимоий объектлар 
миқдори (уй-жой қурилиши - кв.м., касалхоналарда ўрин сони); 
Н – бир бирлик ижтимоий объектни ишга тушириш учун зарур бўлган 
капитал маблағ миқдори. 
Минтақа бўйича капитал маблағларга эҳтиѐж умумий ҳолда
қуйидагича аниқланади: 
К м худ = Я + Қ + Я 

---

86 
Бу ерда: Я - янги қурилишга бўлган эҳтиѐж; 
Қ - қайта қуришга бўлган эҳтиѐж; 
Я - янгилашга бўлган эҳтиѐж.