Услубий мажмуа асосида тайѐрланди. Т 2012

6.2. Ишчи кучи ва ундан фойдаланишни белгиловчи кўрсаткичлар 
 
Меҳнат ресурсларини прогноз қилишда ва тартибга солишда 
қуйидаги кўрсаткичлардан фойдаланилади: 
а) Аҳолининг минтақадаги зичлиги кўрсаткичи. Бу кўрсаткични 
қуйидагича топамиз: 

---

48 



М
А
Аз
Бу ерда: А-аҳоли сони; М-майдони. 
б) Аҳолининг йиллик ўртача ўсиш суръати: 
б
п
А
nA
У

; 
Бу ерда: А
б
-режа даври бошидаги аҳоли сони; 
А
п
-шу даврнинг охиридаги аҳоли сони; 
n- режалаштириш даври. 
в) Меҳнат унумдорлигининг ўсиш кўрсаткичи қуйидагича аниқланади: 
Муб
Муп
М
у

Бу ерда: М
уп
-режа давридаги меҳнат унумдорлиги; 
М
уб
-базис давридаги меҳнат унумдорлиги. 
г) Меҳнат ресурслари самарадорлигини ифодаловчи энг асосий кўрсаткич 
меҳнат унумдорлиги ҳисобланади. Меҳнат унумдорлиги ходимларнинг ўртача 
сонига нисбатан ѐки бир бирлик маҳсулотни ишлаб чиқариш учун сарфланган 
меҳнат сиғимига нисбатан аниқланади. Меҳнат унумдорлиги ходимларнинг 
ўртача сонига нисбатан аниқлашда ялпи, товар ѐки реализация қилинган 
маҳсулот ходимларнинг ўртача сонига бўлинади. 
I. 
,
)
)(
(
Х
Р
Т
Я
М
у

Меҳнат унумдорлигининг 2-усули маҳсулот бирлигига сарфланган 
меҳнат сиғими кўрсаткичидир: 
II.
,
)
)(
(
Q
Р
Т
Я
М
у

Q-вақт. 
Меҳнат ресурсларини режалаштиришда, шунингдек, иш билан 
таъминланганлик, тўла иш билан таъминланганлик, малакали мутахассислар 
сони, ишсизлар сони, ишсизларнинг турлари ва ҳоказо кўрсаткичлардан 
фойдаланилади. Меҳнат ресурсларини режалаштиришда энг аввало юқоридаги 
кўрсаткичлар таҳлил қилинади. 
Ишчи кучи ѐки иқтисодий фаол аҳоли деганда, меҳнатга лаѐқатли аҳоли 
таркибига кирувчи ишлаѐтган ва ишсизларнинг умумий сони тушунилади. 
Ишчи кучларининг миқдори ва сифати, уларнинг жинси, ѐши ва касби, 
мамлакатнинг иқтисодий имкониятига ва улардан самарали фойдаланилишига 
кучли таъсир кўрсатади. Бошқа томондан, уларнинг ўзи ҳам ижтимоий ишлаб 
чиқаришнинг ривожланиш даражаси ва хусусияти таъсири остида бўлади. 
Бозор иқтисодиѐти шароитида ишчи кучи ҳам бошқа меҳнат 
маҳсулотлари каби товар шаклига эга бўлиб, товар-пул муносабатларига фаол 
жалб қилинади. Унинг бу хусусияти меҳнат кўрсаткичлари тизимида ўз аксини 
топади. Улар орасида иш билан бандлик ва ишсизлик кўрсаткичларига муҳим 
ўрин ажратилади. Бу кўрсаткичларни ҳисоблаш тартиби қуйидаги жадвалда 
келтирилган: 

---

49 
А. Аҳоли – жами 
30 
Шу жумладан: 
1. 16 ѐшга тўлмаганлар ва махсус муассасалардаги шахслар 
10 
2. Ишчи кучи таркибидан чиқиб кетганлар 
8 
3. Ишчи кучи (А-1-2) 
12 
Улардан: ишлаѐтганлар ѐки банд бўлганлар 
11,
4 
Ишсизлар 
0,6 
Аҳолини уч гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳга – 16 ѐшгача бўлган 
болалар ҳамда махсус муассасаларда сақланаѐтган шахслар киради. 
Иккинчи гуруҳга – ишлаши мумкин, лекин бир қатор сабабларга кўра 
ишлашни истамайдиган аҳоли киради. Уларга ўқувчиларни, нафақахўрларни, 
уйда ишловчиларни киритиш мумкин.
Учинчи гуруҳ ѐки қолган барча аҳоли ишчи кучларини ташкил этиб, ўз 
навбатида ишлаѐтганларга ва ишсизларга бўлинади. 
Ишлаѐтган ѐки банд бўлган аҳоли деб, меҳнатга лаѐқатли ѐшдаги 
ижтимоий ишлаб чиқаришда банд бўлган аҳолига айтилади. Шартли равишда 
уларнинг таркибига тўлиқсиз иш кунида банд бўлганлар ҳам киритилади. 
Ишсизлик даражаси (И
д
) иқтисодиѐтда ишчи кучларидан фойдаланиш 
даражасини ифодалаб, қуйидагича аниқланади: 
%
100
)
(
)
(


ишчикучи
И
ни
ишсизларсо
И
И
к
с
д
Ишсизлик даражаси мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини 
ифода этувчи муҳим макроиқтисодий кўрсаткичлар қаторига киради. 
Ишчи кучларига бўлган талаб ва таклиф, агарда бозор воситасида 
бошқариладиган 
бўлса, 
мавжуд 
ишчи 
кучлари 
100% 
иш 
билан 
таъминланганлигини тасаввур этиш мумкин эмас. Оз даражадаги 
ишсизликнинг мавжудлиги иқтисодий кўтарилиш даврларида ҳам табиий бир 
ҳолат деб ҳисобланади.