Brakonni mavsumiy kolonizatsiyalar usulida tarqatish Qishloq xo`jaligida qo`IIanilayotgan hasharot kushandalari orasida g`o`za va boshqa turdagi tunlamlaming qurtlariga qarshi kurash olib borishda brakon katta ahamiyat kasb etadi. Qo`IIanish hajmi jihatdan bu tekinxo`r trixogrammadan keyin ikkinchi o`rinda turadi. Zararii hasharotlami, ya'ni o`z o`ljasini qidirib topish xususiyati uning ijobiy sifatlaridan biridir. Ulg`aygan tekinxo`r yaxshi uchadi va dala bo`ylab tekis tarqaladi. Brakonlar o`z tuxumlarini o`ljasi tanasi ustiga qo`yish
71
bilan bir qatorda ular ko`plab miqdordagi qurtlami chaqadi. Lekin ular qurtlaming o`rta va katta yoshlarini zarariaydi.
Brakonlar dalagafaqatulg`ayganbosqichlaridachiqariladi. Dalaga chiqarishdan oldin 100 tup o`simlikda (pomidor, g`o`za vaboshqalar) 2—3 tadan qurt topilganda dastlab tekinxo`ming o`ljaga nisbati 1:5 bo`ladi; ikkinchi marta chiqarishda har 100 tupda 3—4 ta qurt bo`lganda birinchi chiqarishdan keyin 5—7 kun o`tgach ikkinchi marta tekinxo`r chiqariladi; uchinchi marta chiqarish esa ikkinchi martadagi kabi takrorianadi.
Brakonlaming bir gektarga chiqarish me'yorini aniqlashda g`o`za tunlamining qaysi ekinlarda uchrashidan qafi nazar bir хЦ usulda amalga oshiriladi.
Y _ a ■ b ~ 100 '
bu yerda, X—har bir gektar maydondagi qurtlar soni; a-har bir gektardagi tuplar soni; b — har 100 tup o`simlikdagi qurtlar soni.
Hamma qurtlar aniqlangandan so`ng tekinxo`r va zararkunanda nisbati aniqlanadi.
NAZORAT SAVOLLARI
Brakonning asosiy oziqasi nimadan iborat?
Brakonlami dalaga chiqarishda nimalarga e'tibor beruadi?
Katta mum kuyasini ko`paytirishdan asosiy maqsad nima?
Oltinko`zni ko`paytirish va qo`Uash Oltinko`z yirtqich hasharotlardan bo`lib, so`ruvchi hasharotlarga (o`simlik bitlari va o`rgimchakkana) qarshi kurashda foydalaniladi. Dastlab voyaga yetgan oltinko`zlar tabiatdan yig`ib olinadi va maxsus moslamaga joylashtiriladi. Bu moslamaning to`rt tarafi yopiq bo`lib, uning uchida chiqarish va kiritish qopqoqlari bor. Bu yerda oltinko`z tuxum qo`yishi uchun boqiladi. Oltinko`zlami oziqlantirishda asal eritmasi va pivo achitqisining 40 foizli avtolizatidan foydalaniladi. Наг kuni qo`ygan tuxumlar (moslama qanotlariga qo`yilgan) olinib,
72 tuxum qirquvchi moslamaga keltiriladi. Bu yerda tuxumlar avtomatik ravishda qirqiladi va tuxum pastki yig`uv noviga kelib tushadi. Bu qurilma 75—80 ishchining ishini bajaradi. Tuxumlar va oziqalar bir me'yorda tarqatuvchi qurilmada geksellarga joylashtiriladi. Geksellami oziqa bilan bir me'yorda to`Idirish ishlari 5 daqiqa davom etadi. Bu jarayon qo`I kuchi bilan bajarilsa 5—8 soatni tashkil etadi. Наг bir katakdagi lichinkani oziqlantirish uchun don kuyasi tuxumidan 2 mg.dan joylashtiriladi. So`ng katakchali gekselning usti yopiladi va isitgichga qo`yiladi. Bu yerda lichinkaning rivojlanishi uchun qulay harorat 20—27°C va nisbiy havo namligi 50—70 foiz bo`Iishi кегак.
Ikkinchi marta qurtlar 5 kun oralatib oziqlantiriladi. Bularga 14 mg.dan tuxum sarflanadi. Uchinchi marta 16 mg tuxum bilan oziqlantiriladi.
Geksellarda oltinko`z lichinkalarining rivojlanishi uchun har xil harorat va namlik кегак bo`ladi. Masalan, birinchi yoshlilar uchun qulay harorat 25°C, nisbiy havo namligi 80 foiz, g`umbaklik davri uchun birmuncha kam. Ikkinchi va uchinchi yoshlar uchun harorat 20—30°C, nisbiy havo namligi esa 50—80 foiz bo`lishi lozim. To`liq rivojlanishi uchun 35—40 kun yetarii hisoblanadi. Vaqtinchalik (tuxumlarni lichinka, g`umbak va yetuk zot) saqlashda, harorat 4—8°C va nisbiy havo namligi 50—90 foiz bo`lishi ma'qul hisoblanadi. Наг xil yoshdagi Hchinka va g`umbaklar — yuqorida ko`rsatilgan holatda 20 kungacha, tinim davriga o`tgan yetuk zotlarini esa 6 oygacha saqlash mumkin.
73 3-bob. o`SIMLIK ZARARKUNANDALARIGA QARSHI
MIKROORGANIZMLAR (BAKTERIAL, ZAMBURU
VA VIRUSLAR)DAN FOYDALANISH
3.1. Bakterial preparatlarning ta'sir qilish mexanizmi
Keyingi vaqtlarda qishloq xo`jaligi ekinlari zararkunandalariga qarshi biologik usullar qatorida mikroorganizmlar yoki ularning hayot faoliyati hosilalaridan tarkib topgan biopreparatlar qo`IIanilmoqda. Zararli hasharotlaming bakterial kasalUklarga yo`Iiqishini birinchi marta 1879-yiIda rus olimi I.I. Mechnikov aniqlagan.
Hozirgi vaqtda hasharotlar bilan ma'Ium darajada bog`Iangan bakteriyalarning 530 dan ko`proq turiari ma'Ium. Mikroorganizmlar va ularning hosilalaridan, shuningdek, sporalaridan sanoat miqyosida biopreparatlar tayyoriash uchun, awalo, kerakli miqdorda sporalar hosil qilinadi.
Shuni ham ta'kidlash kerakki, barcha bakteriyalar ham sun'iy sharoitda sporalar hosil qilavermaydi. Masalan, yapon qo`ng`izida sut kasalligini keltirib chiqaradigan bakteriyalar sporasi maxsus sharoitda ko`paytirilgan sog`Iom lichinkalarda yetishtiriladi.
Mikrobiologik preparatlaming qishloq xo`jaligida afzalligi shundan iboratki, mazkur moddalarda qo`Iansa hid, badbo`yUkbo`Imaydi. Inson va hayvon organizmiga, foydali hasharotlarga, shuningdek, o`simlik dunyosiga zararii ta'sir ko`rsatmaydi. Shu boisdan ham mikrobiologik preparatlar, hosilni yig`ib olishdan oldin, zararkunandalarga qarshi kurash vositasi sifatida foydalaniladi. Shu bilan birga mikrobiologik preparatlar bilan parallel ravishda hasharot kushandalari (ento-mofagIar)dan ham foydalanish mumkin.
Entomonatogen bakteridlami ulaming patogenligini belgilaydigan xususiyatlari va sharoitlariga qarab tasniflash (klassifikatsiyalash) taklif etilgan.
74 Patogen bakteriyalar o`rtasida sporali bakteriya—batsillalar, spo-rasiz—tayoqchasimon, kokksimon shakllari tez-tez uchrab turadi. Lekin kristall hosil qiluvchi bakteriyalar (kristall sporalilar ekzo yoki endotoksinlar) eng ko`p qiziqish uyg`otadi. Maxsus kristalli hosilalar hosil qilish shu bakteriyalarga xos xususiyat bo`Iib, bakteriyalaming ta'sir ko`rsatishi ana shularga bog`Iiqdir.
Endosporadan tashqari parasporali oqsilli kristallar hosil qilish kristall bakteriyalarning o`ziga xos xususiyati sanaladi. Kristallar bakteriyalar kristallaridan tashqari, hasharotlar uchun zaharii yana uch xil boshqa moddalar ajratadi: alfa, beta va gamma «Ekzotoksinlar» shular jumlasidandir.
Boshqa kasalUk yuqtiruvchi aksariyat bakteriyalar singari o`zlarining zahariari bilan ta'sir qila oladigan sinfli bakteriyalar sun'iy usulda oziqlantirishdagi tig`iz sharoitlarda, ko`pincha, epizootiya vujudga keltiradi. Tabiatda esa ular ancha cheklangan holda namoyon bo`Iadi. Bu bakteriyalar turii xil oziq va hayvonot muhitlarida rivojlanadi hamda hasharotlardan tashqarida ko`paya oladi.
Insektitsidli ta'sir qilish xususiyatiga ega bo`Igan ВТ (Bacillus thuringiensis) tarkibida (ichki va tashqi) eng muhim kristalli oqsillar majmuasidan hamda spora va bir qancha miqdordagi issiqqa chidamli bo`Igan ekzotoksindan iborat.
Xempel BTda toksinlami ajralib chiqishiga qarab ulami yunoncha harilar bilan (P-ekzotoksin, ^ekzotoksin va Z)-endotoksin) belgilashni fanga kiritgan.
Hozirda boshlang`ich ta'sir qilish xususiyati bo`Igan ikki zaharii modda: Z)-endotoksin va p-ekzotoksinlar yaxshi o`rganilgan.
