Usim-biol p65

Brakonni ko`paytirish va qo`llash
o`zani biologik usulda himoya qihshda qo`llanilayotgan bioagent-lardan biri brakon hisoblanadi (Bracon nebetor Say). Brakon, asosan, laboratoriya sharoitida katta mum kuyasi qurtlarida ko`paytiriladi.
Katta mum kuyasi (Galleria mellonella N.)— tangaqanotlilar turkumiga mansub kuyalar turi bo`lib, u butun dunyoda tarqalgan. Asosan, asalari uyalarida ularning mumlari bilan oziqlanadi. Voyaga yetgan kapalaklari oziqlanmaydi, ular lichinkali davrida to`plagan oziqa hisobiga yashaydi. Urg`ochi kapalaklari uchun rivojlanish davri 7—12 kun, erkaklariniki esa 10—25 kun davom etadi.
Tuxumini alohida partiyalarga bo`Iib qo`yadi. Tuxum qo`yish davrida havo harorati 2ГС dan yuqori bo`Iganda 4 kecha davom etadi va har kuni 2 daqiqa ichida 100 ta tuxum qo`yadi. o`z hayoti
58
mobaynida 850 tagacha tuxum qo`yadi. Mum kuyasining rivojlanish davri havo harorati 30—32°C bo`Iganda 37—45 kunni tashkil etadi (23, 24-rasmIar). Embrionlik rivojlanish davri, odatda, 5—7, lichinka davri 25—30, g`umbaklanishi 8—10 kunda poyoniga yetadi.

23-rasm. Katta mum kuyasi kapalagi:
i—tuxumi; 2—lichinka; 5—pillasi; 4—g`umbak; 5—kapalagi: fl—urg`ochisi, 6—erkagi.

24-rasm. Katta mum kuyasi oziqasi. 66
Kapalaklarning g`umbaklardan chiqishi ertalab soat 6 dan 11 gacha davom etadi. Hozirgi kunda brakon ommaviy ko`paytirib kelinmoqda. Mavsumda uch avlod beradi.
Biolaboratoriyalarda X.R. Mirzaliyeva tomonidan tavsiya etilgan uslubiy qo`llanma bo`yicha katta mum kuyasi va brakon ko`paytiriladi. Bunda oziq muhiti tarkibiga har xil o`zgarishlar kiritilgan.
Bu oziq muhitiga, asosan, asalarichilikdagi merva, uning tarki-biga makkajo`xori va bug`doy uni, quruq mevalar (to`kilgan olma), oshxona chiqindilari kiritiladi.
Mum kuyasining onabop urg`ochilarini o`stirish uchun uch litrli shisha idishlarga 100—150 grammdan quruq meva, 200 g asosiy aralashma, 400 g merva va 100 dona 5—6 yoshdagi mum kuyasi qurtlari solinadi. Idishlar maxsus shkaflarda o`matilgan sukichaklarga qo`yHadi. Bu yerda ulaming rivojlanishi uchun qulay harorat 30—35°C, nisbiy havo namligi 60 foiz bir me'yorda uzatib turiladi. 15—20 kundan so`ng kapalaklar paydo bo`la boshlaydi. Bu vaqtda har bir shisha idishga 50—100 g merva solinadi. Kapalaklar shu yerda tuxum qo`yadilar va 10—12 kun o`tgach qurtlar chiqa boshlaydi.

25-rasm. Qurtlami zararlashga tayyorlash. 67

Mum qoldig`i solingan idishda tuxumlardan chiqqan qurtlar ikki yoshgacha oziqlantiriladi (25-rasm). So`ng sadok yoki vannaga kerakli miqdorda qurtlar joylashtiriladi.
Bir kg oziqda 1100 dona qurt boqish maqsadga muvofiqdir. Qurtlar 4—5 yoshgacha parvarish qilingandan keyin brakon ko`paytirish uchun foydalaniladi. Uch litrii shisha idishga 400—420 tadan qurtlar va burmali qog`oz (garmoshka) solinadi. Qurtlar burmali qog`ozdapillaga aylana boshlashi bilan ularga 1 : 2 nisbatda brakon joylashtiriladi va qora mato bilan 4 soat mobaynida o`rab qo`yiladi.
Bu vaqtda yaydoqchi hamma qurtlarni chaqib, tanasiga zahar bezlarini yuborib, karaxt qilib qo`yadi. Brakonlar maxsus matoga surtilgan oziq bilan qo`shimcha oziqlantiriladi. Tuxumdan chiqqan lichinkalar 4—6 kun davomida qurt bilan oziqlanadi va shu yerning o`zida, pilla ichida g`umbakka aylanadi. Pillalardan 4—5 kun ichida yetuk zotlar uchib chiqa boshlaydi.
Mexanizatsiya usuli bo`yicha katta mum kuyasining dastlabki ona mahsulotini olish qo`Ida ko`paytirish kabi bo`Iadi.
Katta mum kuyasi qurtlari maxsus shkaflarda ko`paytiriladi (26-rasm). Shkafga 6 ta sadok, ЛБ-40 yoritgichi, issiqlik va namlikni

26-rasm. Katta mum kuyasini ko`paytirish shkafi. 68

27-rasm. Qurtlami yoshlari bo`yicha taqsimlagich moslamasi.
bir me'yorda ta'minIovchi moslamalar o`rnatilgan. Qurtlami ko`pay-tirishda va kasallanishining oldini olish maqsadida ЛБ-bakteritsid lampasidan ham foydalaniladi.
Qurtlami yoshlari bo`yicha taqsimlash ishlari maxsus ajratgich moslamasi yordamida bajariladi. Tova maxsus ajratgichga vertikal holatda o`matiladi. Isitgich elementi ishga tushirilib, harorat 60°C dan 80°C gacha ikki intervalda (har biri 15 daqiqadan) olib boriladi. Issiqlik ta'sirida qurtlar oziqani tashlab chiqishadi va konus orqali taqsimlagich qurtlariga tushadi. Taqsimlash ishlari o`rtacha 2,5—3 soat davom etadi. Taqsimlagichning ish unumdorligi 3 soat ichida 10—15 ming qurt sonini tashkil qiladi (27-rasm).
Brakon ko`paytirish uchun ajratilgan qurtlar alohida shisha idishlarga, qolgan yosh qurtlar esa qayta ko`paytirish uchun tovaga solinadi. Brakon ham maxsus tayyoriangan shkafda ko`paytiriladi. Bu shkafda ham harorat va namlik maxsus qurilmalar yordamida amalga oshiriladi.
Brakonni mexanizatsiyalashgan usulda ko`paytirish jarayoni ham qo`Ida ko`paytirish kabi olib boriladi. Lekin brakonni vaqtinchalik
69
saqlash va yig`ib olish ishlari maxsus tayyoriangan moslama yordamida amalga oshiriladi. Bu moslama bir ish kunida 15000—20000 tagacha brakonni hisobdan o`tkazadi. Moslama oynasi yoritilishi tufayli brakonlar oynaga to`planadi va ular eksgauster yordamida kerakli miqdorda maxsus idishga yig`ib olinadi (28-rasm).
Brakon qurtlarini zarariash davrida harorat 30°C, tuxum va lichinkalarning rivojlanishi uchun 28°C, g`umbaklik davrida 30°C ni tashkil qiladi. Yetuk zotlaming chiqishi davrida harorat 32°C, nisbiy havo namligi 75—85 foiz bo`Iishi lozim.

28-rasm. Brakonni ko`paytirish shkafi. 70

Qish mavsumida saqlash ishlari o`zgaruvchan haroratda (16—27°C) olib boriladi. Bu jarayon ikki marta davom etadi. Yaydoqchalar shisha idishlarga to`fon bilan birga solinib, kerakli miqdorda asal surtilgan payraha bo`lakchasi ilib qo`yiladi va 8°C haroratda muzlatgichda saqlanadi. Brakonlar har 20—30 kunda tekshirib boriladi va ikki kun mobaynida takroriy oziqlantiriladi.

29-rasm. Brakonni saqlash va hisoblash moslamasi.
Brakonlarni erta bahorda jonlantirish uchun shisha idishlar muzlatgichdan olinib, 25—30°C ga va 70—75 foiz namlikka asta-sekin moslashtirib boriladi (29-rasm).
Yoz mavsumida haroratga qarab, yetuk zotlari, lichinka va g`umbaklari (рШа ichida) muzlatgichda +5... —5°C haroratda saqlanadi.