Ushbu multimediali elektron darslik mualliflari

G’alla o’simliklarining pishib yetilish bosqichini aniqlash. Don shakllangandan keyin tarkibidagi oziq moddalar eruvchan holatdan erimaydigan holatga o’tadi. Ana shu davrda don yetilib boradi.
Don yetilayotganda amalda uch bosqich: sut pishiqlik, mum pishiqlik va to’la pishiqlik bosqichi tafovut qilinadi. (7-jadval). Ana shu bosqichlarni o’tishi davomida o’simlikning vegetativ qismlari, shuningdek, donining tarkibi hamda konsistensiyasi o’zgarib boradi.
Sut pishiqliq bosqichi o’simlikning yashil rangda bo’lishi bilan ta’riflanadi, poyasining pastki barglari bilan bo’g’imlarigina sarg’aya boshlaydi. Doni yashil, lekin to’la shakllangan bo’lib, ezilganda sutga o’xshash suyuqlik ajraladi. Namligi 60% dan 40% gacha o’zgarib turadi (bosqichining boshlanishi va oxirida). Donda organik moddalar to’planib, murtak shakllanib boradi.

Pishib yetilish bosqichlarining belgisi
7-jadval

Ko’rsatkichlar	Sut pishiqlik	Mum pishiqlik	To’la pishiqlik
Poyasi	Pastkilari sarg’ish yuqorigilari yashil	Yuqoridagi 2-3 ta bo’g’imdan boshqa hammasi sariq	Hammasi sariq
Pastki barglari	Quriy boshlaydi	Qurib qolgan	Qurib qolgan
Yuqorigi barglari	Yashil, sariq dog’lari va yo’llari bor	Sariq	Sariq
Barg bo’g’imlari	Yashil va sersuv	Ustki 2-3 bo’gimi, ko’qish va sersuv; pastkilari burishgan	Hammasi sariq va quruq
Donning rangi	Ko’qish	Sariq	Naviga xos
Donining moddasi	sutsimon suyuk	Cho’ziluvchan, tirnoq botadi, mumga o’xshab eziladi va kesilai	Qattiq tirnoq botmaydi
Donidagi suv. bosqichning boshi va oxirida, %	60-40	40-20	16-14 va lalmikor yerlarda 8-6 gacha
Zaxira oziq moddalarning to’planishi	Davom etadi	To’xtaydi	To’planib bo’lgan
Murtagi	To’la shakllangan, lekin o’sishdash to’xtamagan	O’sishi va rivojlanishi pirovardia yetadi	To’la shakllangan va rivojlangan
Unuvchanligi	Juda past	Doni qurigandan keyin unuvchan-ligi me’yorida bo’ladi	Me’yorida
Unuvchanligining saqlanishi	Qisqa muddat	Uzoq muddat	Uzoq muddat
Donining shishasimon va unsimon bo’lishi	-	Kam bilinadi	Aniq bilinadi
Donining boshoqchalardan to’kiluvchanligi	to’kilmaydi	Kam to’qiladi	Eng ko’p to’qiladi

Bunday don quritilsa, xajmining uchdan bir qismi qoladi. Bunday urug’ saqlab qo’yilsa, unib chiqish qobilyatini tez yo’qotadi. Bu bosqichda ekinning hosili doni uchun yig’ilmaydi.
Mum pishiqlikda boshqa g’alla o’simliklari va suli tupi deyarli butunlay sarg’ayib poyasining faqat yuqorigi bo’g’imlari bilan boshoqning ba’zi qismlari yashilligicha qoladi.
Makkajo’xori, oqjo’xori, tariq, sholi donining mum pishiqlik davrida poyasi bilan barglari yashilligicha qoladi. Doni sarg’ayib, yumshaydi va tirnoq botirganda mum singari kesiladi. Tarkibidagi nam 40-20 % gacha kamayadi, oziq moddalar to’planish prosessi to’xtaydi.
Makkajo’xorini silos uchun doni sut-mum pishiqlik bosqichida yig’ishtirib olinadi. Boshoqli hamma g’alla ekinlarini, suli, tariqni doni uchun mum pishiqlik davrida, oldin o’rib, keyin yig’ib olish mumkin.
To’la pishiqlik bosqichida o’simlikning tupi butunlay sarg’ayib, doni qotadi, hajmi birmuncha kichrayib, namligi 14-16% gacha, lalmikor yerlarda yetishtirilgan boshoqli ekinlarda 8 % va bundan ham past bo’ladi. To’la pishiqlik davrida ko’p g’alla ekinlarining doni (makkajo’xori bilan oqjo’xoridan tashqari) to’kila boshlaydi. To’la pishiqlik davrida g’alla bevosita kombaynda o’rib-yig’ib olinadi.
G’alla ekinlarining yetilish bosqichlarini yangi uzilgan o’simlikdan tajribaxonada yoki bevosita dalada aniqlash kerak.