Ушбу китобни Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти муҳтарам И

Ёш хиваликлар – ХХ аср бошларида Хива хонлигида жа-
дидчилик бир қадар бошқачароқ тарихий шарт-шароитда ву-
жудга келган. Жадидчилик бу ерда асосан иккита оқимдан 
иборат бўлди. Унинг ўнг оқими хонликда ривожланаётган 
савдо-саноат корхоналари эгалари ҳамда йирик бойларнинг 
вакилларини ўзига бирлаштирган эди. Бу оқимга Хива хони 
Асфандиёрхоннинг Бош вазири Исломхўжа (1872-1913) бош-
чилик қилган. Жадидчилик ҳаракатининг ўнг оқими ўз олдига 
мамлакатда хон ҳокимиятини сақлаб қолган ҳолда ижтимоий-
иқтисодий ислоҳотлар ўтказиш орқали эркин бозор муноса-
батларининг ривожланишига кенг йўл очиб беришни мақсад 
қилиб қўйган эди. 
Хива хонлигида жадидчиликнинг сўл оқими эса майда 
сармоядорлар, ҳунармандлар ва халқнинг турли табақа вакил-
ларини бирлаштирган бўлиб, қозикалон Бобоохун Салимов 
(1874-1929) унинг раҳбари эди. Улар Хива хонлигида янги 
усул мактаблари ташкил қилиш орқали халқ оммасининг сиё-
сий фаоллигини ўстириш мақсадини қўйишган. 1904 йилда 
хонликда «Жамияти хайрия» тузилиб, унинг кўмаги билан 
Хива шаҳрида ўша йилнинг 10 ноябрида дастлабки жадид – 
янги усул мактаби очилди. Бироқ Биринчи жаҳон урушигача 
Хива жадидларининг ягона маркази ва дастурий ҳужжатлари 
бўлмаган. Бухородаги жадидчилик ҳаракатидан «Ёш бухоро-
ликлар» партияси ўсиб чиққан бўлса худди ана шундай жара-

---

95 
ён Хивада 1914 йил августда такрорланди. «Ёш хиваликлар» 
партияси жадидларнинг сўл оқимидан вужудга келган ва унга 
Полвонниёз Юсупов -(Полёзҳожи Юсупов, 1861-1936) 
раҳбарлик қилди. Жуманиёз Бобониёзов, Бобожон Ёқубов, 
Жуманиёз Султонмуродов, Бекжон Раҳмонов, Назир Шолико-
ров, Султонқори Жуманиёзов, Худойберган Девонов, шунин-
гдек, Бобоохун Салимов, Ҳусайнбек девонбеги Матмуродов, 
Муҳаммадёрхўжа Абдуллаев «Ёш хиваликлар» партиясининг 
фаоллари бўлишган. Партиянинг эълон қилинган дастурида 
хон ҳокимиятини чеклайдиган ислоҳотлар ўтказиш, мамла-
катда конституцион монархия ўрнатиш, халқни маърифатли 
қилиш мўлжалланган. 
1917 йил 5 апрелда Хива хони Асфандиёрхон «Ёш хива-
ликлар» партияси йўлбошчилари тақдим этган манифестни 
имзолашга мажбур бўлган. Манифестда янги усул (жадид) 
мактаблари очилиши, мамлакатда темир йўл, почта ва теле-
граф қурилиши, давлат хазинаси назорат остига олиниши, 
барча амалдорларнинг сайланиши ва мояна билан таъминла-
ниши, бутун аҳолининг шариат олдида тенглиги таъкидлан-
ган.