Ушбу «Гистология» маъруза матнлари кафедра =арорига асосан аду ы=ув услубий щайъати томонидан (1999 йил 4 сентябрь) =ылланишга тавсия этилган

Epiteliyning turlari, ularning joylashishi va vazifasi 
Epiteliy to’qimasining klassifikatsiyasidan ma’-lumki, mazkur to’qima tuzilishi, 
funksional xusu-siyatlari, kelib chiqishi, tashqi va ichki muhitga nisbatan joylashishi, 
yangilanib turishi va boshqa shunga o’xshash jihatlari bilan bir necha turlarga, kenja 
turlarga bo’linadi. Shu prinsipga asoslanib epiteliy to’qimasining qavatlari va 
qatorlarini hamda ularning ichki bo’linishini nazarga olgan holda morfologik 
klassifikatsiya bo’yicha ko’riladi. 
Bir qavatli epiteliy 
Epiteliyning bu turi ham o’z navbatida bir necha xillarga bo’linadi va har qaysisi 
o’ziga xos fiziologik vazifani bajaradi va o’ziga xos morfologik tuzilishga ega bo’ladi; 
odam va hayvonlarning turli organlarida uchraydi va shu organlar yuzasini qoplab 
turadi. 
Bir qavatli epiteliy hujayralarining barchasiga xos xususiyatlaridan biri ularning 
bazal membrana ustida joylashishi, u bilan bevosita tutashgan bo’lishi va o’z trofikasini 
ta’minlashidir. Yuqoridagi erkin yuzalar esa bajaradigan vazifasiga qarab turlicha 
differensiallangan, ya’ni o’ziga xos morfologik tuzilishga ega bo’ladi. Bu epiteliy 

---

28 
hujayralarining shakliga ko’ra yassi, kubsimon, silindrsimon bo’ladi. Ularning yadrosi 
bir xil tekislikda, ya’ni bir qatorda joylashadi. Shunga asoslanib uni bir qatorli epiteliy 
deyiladi. Agar bir qatorli epiteliy har xil shaklda bo’lib, yadrolari har xil tekislikda 
bo’lsa ko’p qatorli epiteliy deyiladi. 
Bir qavatli bir qatorli yassi epiteliy (mezoteliy). Bu epiteliy sut emizuvchi 
hayvonlar va odam o’pka pufakchalari, seroz bo’shliqlari devorining
plevra pardasi 
hamda yurak xaltasi yuzasini, charvi va qorin pardasining visserial hamda pariyetal 
varaqlarini qoplab turadi. Mezoteliy nomi organizmning emb-rional rivojlanish davrida 
embrionning mezoderma varaqlaridan hosil bo’lganligiga qarab berilgan. 
Хordali tuban hayvonlar mezoteliysining hujay-ralari morfologik tuzilishiga qarab 
boshqalaridan farq qiladi. Hujayraning apikal qismida kiprik-chalari bo’lib, aniq 
qutblangan tabaqalanish xususiyatiga ega boshqa hujayralar bilan mustahkam bog’lanib 
turadi. Organizmning tarixiy rivojlanishi davrida tabiatning ekologik ta’sirida 
sutemizuvchi hayvonlar va odamda mezoteliy tashqi muhit bilan bog’lanmay qo’yadi 
va o’z vazifasini o’zgartiradi. 
Mezoteliyni tashkil etuvchi hujayralar sut emi-zuvchi hayvonlarda va odamda 
odatda yassi tuzilgan bo’lib, gistologik preparatlarda yuqori tomonidan yaxshi 
ko’rinadi. Hujayralarning bo’yi past, yuqoridan ko’rinishi yumaloq yoki ovalsimon 
bo’lishiga qaramay, poligonal shaklda, ya’ni chetlari notekis, uzun-qisqa o’simtalar 
hosil kilgan bo’ladi. Ayrim ichki organlar, ya’ni jigar, tuxumdon ustini qoplab turuvchi 
mezoteliy hujayralari kubsimon shaklda bo’lishi mumkin. 
Mezoteliy hujayralari kumush tuzini singdirish xususiyatiga ega. Shu sababli 
mazkur bo’yoq bilan yaxshi bo’yaladi. Binobarin, kumush tuzi bilan bo’yalgan 
mezoteliy hujayralarining o’zi va uning chetlari gistologik preparatda yaxshi ko’rinadi 
va yon atrofdagi hujayralardan aniq ajralib turadi. 
Ko’ndalang kesilgan preparatlarda mezoteliy hujayralari ostida bir yo’nalishda 
joylashgan bazal membrana yaxshi ko’rinib turadi. Hujayra, odatda, bitta, lekin ayrim 
vaqtlarda 2-3 ta yadroli bo’lishi mumkin. Hujayraning yadro joylashgan joyi balandroq 
bo’ladi. Mezoteliy hujayralari elektron mikroskopda ko’ril-ganida hujayraning apikal 
qismida protoplazmatik o’simtalar, ya’ni vorsinkalar ko’zga tashlanadi. Vor-
sinkalarning soni ichak epiteliysi vorsinkalarining soniga nisbatan kam, bo’yi ham kalta 
bo’ladi. 
Kiprikli yassi epiteliy (mezoteliy). Bu epiteliy asosan tuban hayvonlar organizmida 
uchraydi. Ularda mezoteliy yassi, kubsimon, silindrsimon bo’ladi. Hujayra yuzasini 
mayda tukchalar-kiprikchalar qop-lagan bo’lib, ularga kiprikli yassi epiteliy deyiladi 
Bu epiteliy tuban hayvonlarda qoplovchi epiteliy vazifasini o’tab, umurtqalilarda 
bunday xususiyatini yo’qotadi. Masalan, to’garak og’izlilarda mezoteliy hujayralari 
silindrsimon bo’lsa, amfibiyalarda yassi yoki kubsimon bo’ladi. Reptiliya va qushlarda 
esa mezoteliy hujayralari kiprikchalarni yo’qotgan bo’ladi va asosan yassi shaklda 
uchraydi. 
Epitelial-muskul yassi epiteliy (mioepiteliy). Bu to’qimaning hujayralari o’ziga xos 
morfologik tuzilishga ega. Bu hujayralar sitoplazmasining bazal qismida miofibrillalar 
joylashgan bo’lib, ularni epitelial-muskul yassi epiteliysi yoki mioepiteliy deyiladi. 
Mioepiteliy tuban hayvonlar-po’kaklilar, kovakichlilar va pardalilar ustini qoplab 
turadi. Ko’pchilik umurtqali tuban hayvonlarda ichki bo’sh-liqlar, odatda, qorin va 

---

29 
plevra bo’shliqlariga bo’lin-maydi. Umumiy selom bo’shlig’idan faqat perikard ajralib 
turadi. 
Selom bo’shlig’i bo’lgan umurtqasiz hayvonlarning ikkilamchi bo’shliqlari yuzasini 
ham mezoteliy qoplab turadi. Reptiliya va qushlarda ham mezoteliy hujay-ralari 
kubsimon bo’lib, kiprikchalari bo’lmaydi. 
Mustahkamlash uchun savollar 
 
1.
Epiteliy to’qimasi qayerlarda joylashadi? 
2.
Hujayralarning shakliga qarab epiteliyning necha xili bor? 
3.
Vazifasiga qarab epiteliyni qanday xillari bor? 
4.
Bezli epiteliyni vazifasi nima? 
Тayanch iboralar 
1.
Epiteliy. 
2.
Epiteliy hujayralarining maxsus struktu-ralari. 
3.
Epiteliyning morfologik klassifikatsiyasi. 
4.
Epiteliyning fiziologik klassifikatsiyasi. 
5.
Epiteliyning genetik klassifikatsiyasi. 
6.
Bir qavatli va ko’p qavatli epiteliy. 
7.
Bezli epiteliy. 
8.
Epiteliy regeneratsiyasi.