№ус гриппи (Greppus avium)

Аграр сектордың қусшылық тараўында ушырасатуғын кеселликлер ҳаққында


П.Хожалепесов- Әжинияз атындағы Нөкис мәмлекетлик педогогикалық институты доценти
Б.Қазақбаев-Ташкент мәмлекетлик Аграр университетиниң Нөкис филиалы
ассистент оқытыўшысы
Д.Зинатдинов- Ташкент мәмлекетлик Аграр университетиниң Нөкис филиалы
«Зоотехния» тәлим бағдары 3-курс талабасы


Таяныш сөзлер: қус гриппи, вирус, контагиозлы, иммунологиялық, инкубация, клиникалық, Ньюкасл кеселлиги, пастереллез, аяз экссудатлары
Таянч сўзлар: Парранда гриппи, вирус контагиозик, иммунологик, инкубацион, клиник, Ньюкасл касаллиги, пастереллез, касаллик экссудатлари Ключевые слова: птичий грипп, вирус, контагиозный иммунологический, инкубация, клинический, болезнь Ньюкасла, пастереллез, воспалительные экссудаты, энтериты
Key words:
the avian flu, virus, contagious, immunological, incubation, clinical, Newcastle disease, cholera, inflammatory exudates, enteritis

№ус гриппи-деп ж6рек 3ан айланы7 системасын, дем алы7 жолларын, ас си4ири7 органларын з1леллендири7 менен характерленету2ын жо3ары контагиозлы (зооантропоноз) вируслы кеселликтин аўыр формасына айтылады.

Бул кеселликти халык арасында классикалық чума ямаса европалык чума депте атайды.
Бул кеселлик кейинги жыллары Шы2ыс Азия, Дания, Голландия ҳәм Германия мәмлекетлеринде ушыраскан. 2005-жыллары Қытайда, Туркия, Россия ҳәм №аза3стан у3са2ан м1млекетлерде ушырасып,3усшылы3 хожалы3ларына к5п зыянын тийгизген. Голландияда 3ус гриппи кеселлигинен 15 млн. та7ы3ларды жо3 етиўге себеп болған. №ус гриппи ертеде Италия 81м Израиль м1млекетлеринде ушырас3ан. №ытайды4 ден са7лы3ты са3ла7 министирлигини4 берген ма2лы7матларына 3ара2анда,3ус гриппини4 мутациясы 81м де кеселленген адамлар организминде (Н5N1)-вирус штампалары аны3лан2ан.
Сондай-ақ, бул кеселлик иммунологиялы3 жа3тан Ньюкасл кеселлиги вирусынан айырмашылы33а ийе. Вирусты4 размери 90-120 нанометрге те4. Та7ы3 м1йегини4 эмбрионында жа3сы 5сип к5бейеди. Бул вирус сырт3ы орталы33а ондай шыдамлы емес, себеби оны әпи7айы дизенфекцияла7шы еритпелер менен де жо3 етиўге болады.
№ус гриппи менен 3усларды4 ҳәм та7ы3ларды4 барлы3 т6рлери кеселленеди. Бул кеселлик пенен ҳәзирше тек ғана кептерлердиң аўырғанлығы анықланбаған. Лабораторияда са3ланату2ын а3 тышқанларғада жасалма т6рде бул кеселликти жу3тыры72а болады.
Бул кеселликти тар3аты7шылар2а грипп кесели менен а7ыр2ан 3услар киреди, себеби олар 5злерини4 силекейин, п1рин, м1йеклерин 5злерини4 31леген жерлерине ту7ып таслап кете бери7и м6мкин. Сондай-ақ, сол жерди4 жергиликли 3усларына аэрогенлик ямаса алементарлы3 жоллары менен де жу2ы7ы м6мкин. Ҳәттеги таракан, 3урт-3умырыс3а, ийт ҳәм пышы3лар бул кеселликти тар3аты7ы м6мкин. Вируслар кеселленип 5лмеген та7ы3лардың денесинде еки-6ш ай2а шекем са3ланады. Бул кеселликти та7ы3лар2а араласып д1н жейту2ын шымшы3, 81кке ҳәм 2ар2алар да тар3атыўы мумкин. Қус гриппи адамлар2а та7ы3лардан аэроген усылда я2ный 8а7а ар3алы жу2ы7ы м6мкин. М1йли 3андай жол менен вирус бас3а са7 организмге жу33ан болса да, ол кейин 3ан системасына 5теди ҳәм бир к6нни4 ишинде улы7ма организмге тарқалады, яғный еки к6нни4 ишинде та7ы3 органының тканларында к5бейе баслайды. Н1тийжеде клетка ҳәм ткан элементлерини4 тиришлик 31сийетлеринен айыра баслайды. Қан айланы7 системасының хызметлери бузылады. Таўықлардың м1йек ту7ы7шылы2ы п1сейеди ҳәм кеселликтиң клиникалы3 белгилери 1де7ир д1режеде билине баслайды.
Инкубациялы3 д17ири 1-5 к6нди 3урайды. Егер кеселлик а7ыр формада 5тсе та7ы3ларда т5мендеги сырт3ы клиникалы3 белгилерди к5ри7имизге болады :

• 
  та7ы3тың улы7ма жа2дайы т5менлейди;
  
• 
  уй3ысыра2ан 8алда ж6реди;
  
• 
  тумсы2ынан созыл2ан саба33а у3сас силекей а2ады;
  
• 
  к5зини4 силекей 3абы3лары 3ызарады ҳәм 3аба3лары исинеди;
  
• 
  дене температурасы 44˚ 3а дейин к5териледи;
  
• 
  иши 5теди;
  
• 
  тери асты 3абатлары исинеди, усындай а7ҳал басында, мойнында, к5кирегинде ҳәм тама2ында ушырасады;
  
• 
  к5зге к5ринету2ын силекей 3абы3лары ашы3 к5кшил т6ске енеди;
  
• 
  кекили ҳәм сыр2асыда к5гереди;
  

Кеселликти4 а3ыр2ы д17иринде те4селип ж6реди. Айырым булшы3 етлеринде қалтыратпа процесслери басланады. Н1тийжеде ая3ларыда ислемей 3алыўы мумкин.
Жо3арыда айтыл2ан бундай белгилер т6йе та7ы3, 2аз 81м 6йреклерде де ушырасады. Қус гриппи тар3ал2анда клиникалы3 белгилери билинбей-а3, та7ы3лар бирден 3ырылып 3алы7ы м6мкин. Қус гриппи менен кеселленип 5лген та7ы3ты жарып 3ара2анымызда ишки 3урылысларында т5мендеги к5ринислерди к5ри7имизге болады :

• 
  тери астында 3ызыл-сар2ыш суйы3лы3лардың пайда болыўы;
  
• 
  ас3азанны4 сероз 3абы2ында жеткиликли д1режедеги қанталасқан 3анның аны3ланыўы;
  
• 
  ж6рек, ба7ыр ҳәм силекей булшы3 етлериниң 3анталасыўы;
  
• 
  81р 3ыйлы д1режедеги энтеритлердиң к5риниўи;
  
• 
  булшы3 етлериниң к5гис ре4ге д5ниўи;
  
• 
  бас мийи асты 3абы3ларының 3анталасыўы;
  

Бул кеселликке диагноз 3ойы7 ушын эпизоотологиялы3 ма2лы7матлар2а, клиникалы3 белгилерге, патолого-анатомиялы3 5згерислерге ҳәм вирусты4 5зин табы7 идентификациясына (биопроба2а) тийкарланып 3ойылады. Сондай-ақ, диагноз 3ой2анда 3ус гриппин т5мендеги у3сас кеселликлерден ажырата били7имиз керек. Буларға Ньюкасль, пастереллез 81м у7ланы7 кеселликлери киреди.
Бул кеселликти емле7 усылы усы 7а3ыт3а шекем толық изертленип шығылмады. Ҳ1р бир илимпаз 5зини4 теориясын усынбақта, бира3 хеш бири тура3лы н1тийже бермей атыр. Кеселленип т17ир бол2ан та7ы3ларда иммунитет пайда болады. Сондай-ақ, 3ус гриппинен белгили д1режеде са3ланы7 жумыслары елеге дейин 8еш бир м1млекетте исленип шы2ылмаған. Бирақта тири вакцина 81м инактивлик вакциналарды пайда ети7 бойынша унамлы эксперименталлық жумыслар исленип атыр.
Бул кеселликти4 алдын алы7 81м г6реси7 ма3сетинде т5мендеги шараларға ветеринариялы3-санитариялы3 3а2ыйдалар2а тийкарланып жумыс исле7имиз м6мкин.
Бул кеселликке 3арсы д1ри-дәрма3ларды4 81м вакциналарды4 жетиспеўшилигине байланыслы хожалы3та2ы 81м меншиктеги та7ы3ларды аман са3лап 3алы7 ушын төмендегилерди есапқа алыўымыз керек:
- қусларды жу3палы кеселликлерден са3ла7 усылларын, к5рсетпелерин ҳәм 3олланбаларын дурыс пайдаланыў;
- кеселликти ша3ыры7шы инфекциядан са3ла7ымыз керек я2ный сырттан аўырыў деп гуманланған 3усларды, та7ы3ларды 81м олардан алынату2ын 5нимлерди алып келме7 (п1р, м1йек, г5ш 8.т.б);
- егер 3ус гриппи кеселлиги та7ы3лар арасында ушырасып 3алса, оларды4 барлы2ы 5лтирилиўи ҳәм п1рлери менен 3осылып жа2ып жиберилиўи керек;
- гуманлан2ан та7ы3лар сойылады ҳәм жа3сылап 3айнатылады, тек хожалы3ты4 ишинде 2ана айырым керекли бол2ан м6т1жлерге пайдаланыў м6мкин;
- қус ханалар, 6скенелер дизенфекцияланады, хожалы33а карантин да2азаланады;
- сырттан алып келинету2ын 3ус 5нимлери ветеринариялы3-санитариялы3 тексериўден 5ткериледи;
№ус гриппи с6т емизи7шилер классына ҳәм те4из 8ай7анларына да жу2ы7ы м6мкин. Қус гриппи вирусыны4 шош3алар2а 5ткенлиги 1970-2004-жыллар аралығында ушырас3ан.
Егер 3ус гриппи адамлар2а жу33ан жа2дайда т5мендеги белгилер пайда болы7ы м6мкин:
-дене температурасы к5териледи;
-7а3ытты4 5ти7и менен ж5теллейди ҳәм 3а3ыры3 пайда болады;
-дем алы7 3ыйынласады, тама3 3ышыйды, 7а3ытты4 5ти7и менен исинеди;
-булшы3 етлери 81м с6йеклери 3а3сайды;
-к5злери 3ызарады, исинеди ҳәм 2-3 к6ннен кейин ири4леседи;
-мурнынан аязлаған экссудатлар а2ады ҳәм бул айырым 7а3ытлары 6-7 к6ннен кейин 3ан2а аралас3ан болып шы2ы7ы м6мкин;
-вирусты4 ра7ажланы7 яғный инкубациялы3 д17ири 7-10 к6нге созылы7ы м6мкин;