Urmaiov N. J

5.3. Asosiy va aylanma fondlardan foydalanish holati samaradorligini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar.

Qishloq xo‘jaligi korxonalari o‘zlarida mavjud bo‘lgan asosiy va aylanma fondlardan samarali foydalanishlari lozim, bu tarmoqning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Bunda bir qator ko'rsatkichlardan foydalanib asosiy va aylanma fondlardan foydalanish holati hamda samaradorligi tahlil qilinadi.

Asosiy fondlardan foydalanish holatini aniqlashda quyidagi ko'rsatkichlardan foydalaniladi:
a) asosiy fondlaming o'sish koeffitsiyenti. Bu ko‘rsatkichni aniqlash uchun asosiy fondlaming yil oxiridagi qiymatini ulaming yil boshidagi qiymatiga taqsimlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalaniladi:
K o '= ^
AFb
Bunda: Ko ‘ - asosiy fondlaming o‘sish koeffitsiyenti;
AFo - asosiy fondlaming yil oxiridagi qiymati (ming so‘mda);
AFb — asosiy fondlarning yil boshidagi qiymati (ming so‘mda).
b) asosiy fondlarning hisobdan chiqish koeffitsiyenti. Bu ko‘rsatkichni aniqlash uchun korxonada yil davomida hisobdan chiqarilgan asosiy fondlar qiymatini yil boshidagi asosiy fondlar qiymatiga taqsimlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalaniladi:
103


AFch Kch —
AFb
Bunda: Kch - asosiy fondlaming hisobdan chiqish koeffitsiyenti;
AFch - yil davomida hisobdan chiqarilgan asosiy fondlaraing qiymati (ming so'mda);
AFb - asosiy fondlaming yil boshidagi qiymati (ming so‘mda).
d) asosiy fondlaming yangilanish koeffitsiyenti. Bu ko‘rsatkichni aniqlash uchun korxonada yil davomida ishga tushirilgan asosiy fondlar qiymatini asosiy fondlarning yil oxiridagi qiymatiga taqsimlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalaniladi:
_{Ky =} AFit-
------------
AFo
Bunda: Ky - asosiy fondlaming yangilanish koeffitsiyenti;
AFit— yil davomida ishga tushirilgan asosiy fondlaming qiymati (ming so‘mda);
AFo - asosiy fondlaming yil oxiridagi qiymati (so‘mda).
e) asosiy fondlaming eskirish koeffitsiyenti. Bu ko'rsatkichni a uchun asosiy fondlar uchun hisoblangan amortizatsiya summasini ulaming
o‘rtacha yillik qiymatiga taqsimlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalaniladi:
Ke = ^A
AFq
Bunda: Ke - asosiy fondlaming eskirish koeffitsiyenti;
A —asosiy fondlar uchun hisoblangan amortizatsiya summasi
(ming so'mda);
AFq - asosiy fondlaming o'rtacha yillik qiymati (ming so‘mda).
f) asosiy fondlarning yaroqlilik koeffitsiyenti. Bu ko‘rsatk aniqlash uchun asosiy fondlar boshlang'ich qiymati va ular uchun hisoblangan amortizatsiya summasi orasidagi farqni ulaming o'itacha yillik qiymatiga taqsimlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalaniladi:
_{Kya -} AFbq-A
AFbq
Bunda: Kya - asosiy fondlaming yaroqlilik koeffitsiyenti;
A - asosiy fondlar uchun hisoblangan amortizatsiya summasi (ming so‘mda);
AFbq - asosiy fondlaming boshlang'ich qiymati (ming so‘mda).
Asosiy fondlardan foydalanish samaradorligini aniqlashda quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalaniladi:
a) xo‘jalikning asosiy fondlar bilan ta'minlanganlik darajasi. Bu ko‘rsatkichni aniqlash uchun asosiy fondlaming o‘rtacha yillik qiymatini
104


qishloq xo‘jalik yerlari maydoniga taqsimlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalanadi:
F^_t ^A=^fq-L-L
Ym
Bunda: Ft - asosiy fondlar bilan ta'minlanganlik darajasi (so‘m/ga); Afq - asosiy fondlaming o'rtacha yillik qiymati (ming so‘mda); Ym - qishloq xo‘jaligi yerlari maydoni (ga).
b) mehnatning asosiy fondlar bilan qurollanganlik darajasi. Ushbu ko'rsatkich asosiy fondlaming o‘rtacha yillik qiymatini xodimlaming o'rtacha yillik soniga taqsimlash orqali aniqlanadi. Uni quyidagi formulalar yordamida aniqlash mumkin:
_{Fg =} Afq
Mr
Bunda: Fq - mehnatning asosiy fondlar bilan qurollanganlik darajasi; Afq - asosiy fondlaming o‘rtacha yillik qiymati (ming so'mda); Mr - mehnat resurslarining o‘rtacha yillik soni (kishi).
Bu ko‘rsatkichlar xo‘jaliklaming ixtisoslashishiga, mashina-texnikalar bilan ta'minlanganligiga ko‘ra farq qilishi mumkin. Ushbu ko‘rsatkichning yaxshilanishi ishlab chiqarishning mexanizatsiyalashtirilishini, avtomatlashtirilishini ta'minlab, jonli mehnat xarajatlarini tejab, mehnat unumdorligi yuksalishiga olib keladi.
d) fond qaytimi. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash uchun qis xo‘jaligida bir yilda ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot qiymatini asosiy fondlaming o‘rtacha yillik qiymatiga taqsimlash orqali aniqlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalaniladi:
Fq=™ L
Afq
Bunda: YMq - yalpi mahsulot qiymati (ming so‘m);
Afq - asosiy fondlaming o‘rtacha yillik qiymati (ming so‘m).
Fond qaytimini ko‘rsatkichi bir so'mlik asosiy fond evaziga qancha qishloq xo‘jaligi mahsuloti yetishtirilganligini ifodalaydi va uning darajasi yuqori bo‘lgani maqsadga muvofiqdir. Ushbu ko‘rsatkichni yalpi daromad va sof foyda orqali ham aniqlash mumkin.
e) fond sig‘imi. Uni aniqlash uchun asosiy fondlaming o‘rtach qiymatini yetishtirilgan qishloq xo'jalik yalpi mahsuloti qiymatiga taqsimlash zarur. Buning uchun quyidagi formuladan foydalanish mumkin:
F s = ^ L
YMq
Fond sig‘imi ko‘rsatkichi bir so‘mlik qishloq xo‘jalik mahsulotini yetishtirish uchun necha so‘mlik asosiy fond sarflanganligini ko‘rsatadi.
105


f) fond rentabelligi. Ushbu ko‘rsatkich xo'jalikda sarflangan ishlab chiqarish fondlarining bir birligi evaziga qancha foyda olinganligini bildiradi va foyda me'yori deb ham ataladi. Uni aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:
c r
Fm = ---- == jcIOO