Urmaiov N. J., R o ‘ziyev O. A., Gulmatov J. Q., Berdiyev S. R. Qishloq xo‘jaligiiqtisodiyoti «tafakkur»

YMQ 
YD 
SF
~ QXY ’ QXY ’ QXY
Bunda: 
YM-
foydalanilgan yerlarning mahsuldorligi, ya'ni, bir gektar 
qishloq xo'jalik yer maydonidan necha so'mlik yalpi mahsulot, yalpi daromad 
hamda sof foyda olinganligi aniqlanadi;
YMQ -
olingan yalpi mahsulot qiymati, ming so‘mda;
QXY -
qishloq xo'jalik yerlari, ga;
YD -
olingan yalpi daromad summasi, ming so‘mda;
SF -
olingan sof foyda summasi, ming so'mda.
f) suvdan foydalanish samaradorligi. Bu ko‘rsatkich yordamida har 1 
m3 suv evaziga olingan yalpi mahsulot miqdori, qiymati, daromad va sof foyda 
summasi quyidagi tengliklar yordamida aniqlanadi:
S F S _ YH 
YMQ 
YD 
SF
~ FSM
’
FSM
’
FSM
’
FSM
Bunda: 
SFS -
suvdan foydalanish samaradorligi;
F SM -
foydalanilgan suv miqdori, mJ
Bu natural hamda qiymat ko‘rinishida aniqlanadi. Bunda 1 m3 suvdan 
foydalanish natijasida qancha miqdorda mahsulotlar yetishtirilganligi hamda 
necha so‘mlik yalpi mahsulot va yalpi daromad, sof foyda olinganligi 
aniqlanadi.
g) sug‘orish tizimidan foydalanish koeffitsiyenti. Uning darajasini 
aniqlash uchun shu tizimning oxirida ekinlami sug'orish maqsadida berilgan 
suv miqdorini shu tizim boshida olingan suv miqdoriga taqsimlash zarur. 
Bunda quyidagi tenglikdan foydalanish mumkin:
55
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bunda: 
STflc -
sug'orish tizimidan foydalanish koeffitsiyenti;
TOS
- sug'orish tizimining oxirida ekinlarga berilgan suv miqdori;
TBS
- sug'orish tizimining boshida olingan suv miqdori.
Bu ko'rsatkich sug‘orish tizimining holatini ham ifodalaydi va uning 
darajasi yoki koeffitsiyenti 1 ga intilishi kerak. Chunki sug‘orish tizimining 
boshida olingan suv ekin maydonlariga to‘liq yetkazilishi lozim. Agar uning 
darajasi past boisa, demak, suvning m aium miqdori tizim davomida yerga 
singib ketgan yoki samarasiz foydalanilgan boiishi mumkin. Keyingi yillarda 
qishloq xo‘jaligida fiydalanilayotgan xo'jaliklararo sug‘orish kanallarining 
eskirganligi hamda ayrim xo‘jaliklarda ariqlaming o‘z vaqtida va sifatli 
tozalanmasligi sababli ularda suv resursining bir qismi behuda yerga singib 
ketmoqda. Bu esa suv resursidan samarasiz foydalanishga va yerlaming 
meliorativ holati yomonlashishiga olib kelmoqda. Shu sababli sug‘orish 
tizimini doimiy ravishda takomillashtirib borish lozim.
Sug‘orish 
tizimlarining 
holati 
suv 
resursidan 
foydalanish 
samaradorligiga bevosita ta'sir ko‘rsatadi. Suvning bir qismi sug‘orish tizimida 
zaminga singishi tufayli suv manbalaridan olinayotgan namlikning foydali 
koeffitsienti kamligicha qolib ketmoqda. Gap shundaki, sug‘orish tizimlarida 
va sug'orish maydonlarida suvning katta miqdordagi qismi grantga siziladi. 
0 ‘zbekistonda magistral va xo'jaliklararo sug'orish tarmoqlarining foydali 
ta’sir koeffitsienti 0,81, xo‘jaliklar ichidagi tarmoqlamiki esa 0,74, sug‘orish 
tannoqlariniki 0,59, jami o'rtacha 0,64 ga teng. Binobarin, 36% suv amalda 
foydalanilmaydi. Chunki, ulaming asosiy qismi yerga shimilib ketadi. Agar 
xo‘jaliklar ichidagi sug‘orish tarmoqlarining o'zanlarini suv o'tkazmaydigan 
material bilan iloji boricha ko‘proq qismini qoplashga erishilsa, ulaming 
foydali ta’sir koeffitsiyentini 0,85 gacha yetkazish mumkin bo‘ladi. Bu ancha 
suvni tejashga imkon beradi.
3.3. Yer to‘g‘risidagi me'yoriy hujjatlar. Yer monitoringi va davlat yer 
kadastri.
Yer va suv umummilliy boylikdir. 0 ‘zbekiston Respublikasi xalqining 
hayoti, faoliyati va farovonligining asosi sifatida ulardan oqilona hamda 
samarali foydalanish zarurligi Yer Kodeksida, «Suv va suvdan foydalanish 
to‘g‘risida»gi Qonunda alohida ta’kidlangan. Respublika hududidagi barcha 
korxonalar, fuqarolar bu qonuniy talabni bajarishlari shart. Shuning uchun ular 
tuproq unumdorligini saqlash va oshirishga, suvni iflos qilmaslikka, shuning 
negizida ulardan talab darajasida samarali foydalanishga katta e'tibor berishlari 
lozim. Shu mas'uliyatni his etgan holda qishloq xo'jalik korxonalari uni ijobiy
56
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hal etishga, foydalanish mumkin bo‘lgan maydonlardan to‘liq va samarali 
foydalanishga intilmoqdalar. Eng asosiy maqsad aholining oziq-ovqatga, 
sanoatning esa xomashyoga bo‘lgan talabini qondirishdir.
0 ‘zbekistonda bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan agrar 
iqtisodiy islohotlar natijasida yangi tamoyillarga asoslangan yer munosabatlari 
shakllanmoqda. Uning asosiy qoidalari qonunchilik hujjatlarida o‘z ifodasini 
topgan. 
Bosh 
qomusimiz 
hisoblangan 
0 ‘zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasining 55-moddasida «Yer, yer osti boyliklari, suv, o‘simlik va 
hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy boylikdir, ulardan 
oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir» - deb belgilab 
qo'yilgan. Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida yerdan foydalanish ijara usuliga 
asoslangan bo'lib, yer ijara mexanizmi orqali bozor munosabatlariga lciritiladi. 
Shuni ta'kidlash zarurki, agrar islohotlar jarayonida qishloqda turli toifadagi 
yerdan foydalanuvchilar soni keskin ko'paydi va bu hozir ham davom etmoqda. 
Shu bilan birga, har yili qishloq xo‘jaligi yerlari noqishloq xo‘jalik maqsadlari 
uchun ajratilishi davom etmoqda. Ushbu vaziyatlarda davlatning yer 
resurslaridan foydalanishni boshqarish mexanizmlarini takomillashtirish katta 
ahamiyatga ega. Bunda rivojlangan xorij davlatlarida to‘plangan tajribalami 
hisobga olish samarali yo'llardan biridir.
1998-yil 30-aprelda 0 ‘zbekiston Respublikasining Yer Kodeksi qabul 
qilingan. Ushbu Kodeks 14 bob, 91 moddadan iborat boiib, yer resursining 
toifalari va undan faydalanish bo‘yicha barcha qoidalar yoritib berilgan. Ushbu 
Kodeksning 
1-moddasida 
«Yer 
umummilliy 
boylikdir, 
0 ‘zbekiston 
Respublikasi xalqi hayoti, faoliyati va farovonligining asosi sifatida undan 
oqilona foydalanish zarur va u davlat tomonidan muhofaza qilinadi» - deb 
ta'kidlangan.
Respublikamizda ekin maydonlarining aholiga shaxsiy tomorqa 
xo‘jaligi va turar joylarni qurish uchun, sanoat, sug‘orish inshootlarini barpo 
etish uchun ajratilishi oqibatida ekin ekiladigan maydon kamaymoqda. Bu 
obyektiv jarayon kelajakda ham davom etadi. Shuning uchun rnavjud yerlardan 
yil davomida oqilona, samarali foydalanish zarur. 1993-2003-yillarda 
respublikaning umumiy ekin maydoni 173,5 ming gektarga yoki 4,1 foizga 
qisqargan. Lekin shu davrda g‘alla maydoni salkam 400 ming 
gektarga 
ko‘paygan. Bu g‘alla hosili ko‘payishiga ijobiy ta'sir etdi. G‘alla maydonining 
kengayishi asosan paxta hamda ozuqa ekinlari maydonlari kamayishi evaziga 
yuz bergan. Shu davrda paxta ekiladigan maydon 260,6 ming gektarga, ozuqa 
ekinlari ekiladigan maydon esa 410 ming gektarga qisqargan. Ozuqa ekinlari 
maydonlarining qisqartirilishi o‘z navbatida almashlab ekish tizimining 
buzilishiga olib keldi hamda chorvachilikning mustahkam ozuqa bazasini 
barpo etishga salbiy ta'sir ko‘rsatmoqda. Shu bois kelajakda yerdan foydalanish
57
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

samaradorligini yuksaltirish uchun almashlab ekishni joriy etishga alohida 
e’tibor qaratish zarur.
Hozirgi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida mamlakatimiz 
hukumati tomonidan aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan to'liq ta’minlash, 
eksport hajmini oshirish, tarmoqda ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash 
maqsadida qishloq xo‘jaligidagi ekin maydonlarini optimallashtirishga e'tibomi 
kuchaytirmoqda.
2008-yil 20-oktabrda 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Oziq- 
ovqat ekinlari ekiladigan maydonlami optimallashtirish va ulami yetishtirishni 
ko‘paytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PF-4041-sonli Farmoni e'lon qilindi 
va unga ko‘ra mamlakatimizda oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirishni 
ko'paytirish maqsadida paxta ekib kelinayotgan maydonlarning bir qismi g'alla 
va boshqa ekinlar uchun ajratib berildi. Ushbu farmon ijrosini ta’minlash 
bo'yicha Surxondaryo viloyati Hokimining 2008-yil 23-oktabrda 169-sonli 
qarori qabul qilingan va ushbu qarorda 2009-yil hosili uchun aw al paxta ekib 
kelingan 3400 gektar yeming 3000 gektariga g ‘alla, 115 gektariga sabzavot, 30 
gektariga kartoshka va 255 gektariga moyli ekinlar ekish rejalashtirilgan.
Ekinlar ekiladigan yerlardan to'liq va samarali foydalanishga barcha 
xo‘jaliklar alohida e'tibor bermoqdalar. Bu harakat ijobiy natijalar bermoqda va 
so'nggi yillarda barcha turdagi ekinlaming hosildorlik darajasi ortib bormoqda.
O'zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligining suv resurslariga 
bo‘lgan talabi so‘nggi yillarda 
49,4 mlrd. m3 ni tashkil etmoqda. Suv 
resurslaridan unumli foydalangan holda 
xo'jaliklar g'alla, paxta ekilgan 
maydonlardan yuqori hosil olib, yerdan samarali foydalanmoqdalar. Buning 
uchun ular ekin ekiladigan yerlarni vaqtida sifatli haydab, sara urug'larni yangi 
texnologiyalar asosida ekib, parvarishlashga aloqador boshqa tadbirlami e'tibor 
bilan o‘tkazmoqdalar. Ekinlarga agrotexnik muddatlarda suv, o‘g ‘it berish, 
yetishtirilgan hosilni qisqa muddatda sifatli qilib yig‘ishtirib olishga e'tibor 
bermoqdalar. Bu jarayonda xo‘jalik rahbarlari, mutaxassislari barcha 
imkoniyatlardan to‘liq va samarali foydalanmoqdalar.
Hozirgi davrda fermer va dehqon xo‘jaliklarida yerlardan foydalanish 
samaradorligi yil sayin yaxshilanmoqda. Bunga asosan mulk va unga 
egalikning o'zgarishi, ya’ni manfaatdorlikning ortishi 
ta'sir ko‘rsatgan. 
Qishloq xo'jalik ekinlari hosildorligining oshishi yerdan foydalanish 
samaradorligi yuksalishini ta'minlaydi. Lekin erishilgan natijalar o‘sib 
borayotgan talab darajasida emas. Yer va suv resurslaridan foydalanishning 
iqtisodiy samaradorligini oshirish uchun bir qancha tashkiliy, iqtisodiy 
tadbirlami amalga oshirish lozim. Yerlaming meliorativ holatini tubdan 
yaxshilashni ta'minlovchi tadbirlami kompleks amalga oshirishni rivojlantirish 
juda muhim hisoblanadi. 
1990-yilda respublikamiz bo‘yicha umumiy 
sug‘oriladigan maydonlaming 48,2 foizi turli darajada sho'rlangan bo‘lsa,
58
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2005-yilga kelib 65,9 foizga yetgan edi. Ayrim viloyatlarda ushbu ko‘rsatkich 
juda yuqori. Masalan, Sirdaryo viloyatida bu ko‘rsatkich mos ravishda 79,3 va 
85,7 foizni tashkil qilgan. Yerlaming sho'rlanish darajasiga ayrim joylarda 
irrigatsiya tizimining yaroqsiz holga kelganligi, suvdan tejab-tergab samarali 
foydalanish qoidalarining buzilishi, ekinlarni sug‘orish texnologiyasining 
takomillashmaganligi, yerdan foydalanuvchi subyektlar sonining ko‘payishi, 
ularga ijaraga berilayotgan yer uchastkalarining maydalashib ketganligi va 
ulaming meliorativ tadbirlami amalga oshirishga mablag‘lari yetishmasligi 
sabab bo'lmoqda.
Prezidentimiz LKarimov ta'kidlaganlaridek: «... yerlaming meliorativ 
holatini, ishdan chiqqan vertikal va gorizontal drenajlami, kollektorlami 
tartibga solmasdan, bu boradagi og‘ir muammolami hal qilmasdan turib, 
bugungi vaziyatdan chiqishni umuman tasaw ur qilish qiyin. Toki ushbu masala 
yechilmas ekan, dehqonlarimiz qanday fidokorona mehnat qilmasin, qanday 
shijoat ko'rsatmasin, bu harakatlar kutilgan natijaga olib kelishi amrimahol»4.
Bu muammoni yechishda davlatning bevosita ko‘magi lozim. Bu muhim 
tadbimi qishloq xo‘jalik korxonalarining o‘zlari bajara olmasligi mumkin, 
chunki ulaming texnik-iqtisodiy quwati yetmaydi. Qishloq xo‘jalik korxonalari 
yerlarining meliorativ holatini yaxshilashda irrigatsiya va melioratsiya davlat 
hissadorlik tashkilotlarining ma’lum haq evaziga xizmat qilishini yo‘lga 
qo'yish maqsadga muvofiqdir. Mazkur soha bo‘yicha amalga oshirilishi lozim 
bo‘lgan ishlaming huquqiy asoslari yaratilgan bo'lib, ular jumlasiga 
0 ‘zbekiston 
Respublikasi 
Prezidentining 
2007-yil 
29-oktabrdagi 
«Sug‘oriladigan yerlaming meliorativ holatini yaxshilash tizimini tubdan 
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PF-3932 sonli Farmoni, 
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 31-oktabrdagi « 0 ‘zbekiston 
Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi sug‘oriladigan yerlaming meliorativ 
holatini yaxshilash jamg'armasi faoliyatini tashkil etish to‘g ‘risida»gi PQ-718 
sonli Qarori, 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2007-yil 21- 
dekabrdagi « 0 ‘zmeliomashlizing» davlat lizing kompaniyasini tashkil etish 
to‘g‘risida»gi 266-sonli Qarori, 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008- 
yil 19-martdagi «2008-2012-yillarda sug'oriladigan yerlaming meliorativ 
holatini yaxshilash Davlat dasturi to‘g‘risida»gi PQ-817-sonli Qarori va 
boshqalami kiritish mumkin.
Bundan tashqari «Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili» Davlat 
dasturida belgilab berilgan chora tadbirlaming to‘rtinchi yonalishi - 2008-2012- 
yillarda sug‘oriladigan yerlaming meliorativ holatini yaxshilash davlat 
dasturida ko‘zda tutilgan chora-tadbirlar tizimining izshil amalga oshirilishiga,
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning xalq deputatlari Sirdaryo viloyati 
Kengasbining navbatdan tashqari sessiyasidagi nutqi. « 0 ‘zbekiston ovozi» gazetasi, 27-noyabr 
2004-yil
59
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ya’ni 
ekin 
maydonlarining 
meliorativ 
ahvolini 
yaxshilash, 
faoliyat 
ko'rsatayotgan irrigatsiya-melioratsiya obyektlarining tegishli texnik holatini 
ta’minlash, 
ixtisoslashgan 
suv 
xo'jaligi, 
qurilish 
va 
ekspluatatsiya 
tashkilotlarimng moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, ulami zamonaviy 
texnika bilan jihozlash masalalariga alohida e’tibor qaratishdir. Bundan tashqari 
mazkur dasturda sug'orishning tejamli usullarini, jumladan, tomchilatib 
sug'orishni joriy qilishga ham alohida e'tibor qaratilgan. Unda tegishli asbob- 
uskunalar va tizimlarni mamlakatimizning o'zida ishlab chiqarishni tashkil 
etgan holda 2009-2020 yillarda tomchilatib sug‘orish tizimlarini joriy etish 
dasturini ishlab chiqish nazarda tutilgan. Bundan tashqari respublika 
viloyatlarida 2009-yilda jami 3710 gektar maydonda tomchilatib sug'orishni 
joriy etish mo'Ijallangan edi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti LKarimovning 2007-yilda 
mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2008-yilda iqtisodiy 
islohotlarni 
chuqurlashtirishning 
eng 
muhim 
ustuvor 
yo‘nalishIariga 
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi «Inson manfaatlari ustuvorligini 
ta’minlash— barcha islohot va o'zgarishlanmizning bosh maqsadidir» 
mavzusidagi ma’ruzasida yerlaming meliorativ holatini yaxshilashga alohida 
e'tibor qaratdi.
Bugungi kunda mamlakatimiz qishloq xo‘jaligi samaradorligini 
oshirish masalasi sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash va 
unumdorligini oshirish bo‘yicha o‘ta muhim vazifani hal etish bilan bevosita 
bog'liqdir. Mazkur muammoni hal etish ko‘p jihatdan 2008-2012-yilIarga 
mo‘ljaIlangan sug‘oriladigan yerlaming meliorativ holatini yaxshilashga 
qaratilgan davlat dasturini amalga oshirish bilan bog‘liqdir. Ushbu dasturda 
melioratsiya inshootlarini barpo etish, rekonstmksiya qilish va ta'mirlash, 
melioratsiya texnikasi parkini yangilash bo‘yicha keng ko'lamli ishlarni 
bajarish belgilangan. 
2008-2012-yillarda umumiy uzunligi 3,5 
ming 
kilometrdan ziyod 
bo‘lgan 
magistral, 
tumanlararo 
va xo'jaliklararo 
kollektorlami, mingdan ortiq melioratsiya qudug‘ini barpo etish va 
rekonstruksiya qilish, 7,6 ming kilometrlik drenaj tarmog‘ini qayta tiklash 
vazifasi qo'yilgan.
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 19-martdagi PQ-817- 
sonli «2008-2012-yillarda sug‘oriladigan yerlaming meliorativ holatini 
yaxshilash Davlat dasturi to‘g‘risida»gi qaroriga muvofiq 2008-yilda mazkur 
Davlat dasturi doirasida jami 92,9 mlrd. so‘m mablag* maqsadli o‘zlashtirildi. 
Jumladan, rekonstruksiya qilish va qurish bo'yicha 47 ta loyiha (22,4 mlrd. 
so‘m) hamda 243 ta obyekt bo‘yicha (38,6 mlrd. so‘m) ta’mirlash-tiklash 
ishlari amalga oshirildi va 31,9 mlrd. so'mlik meliorativ texnikalar xarid 
qilindi. Sug'oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash maqsadida 
266,5 kilometr masofadagi kollektor-drenaj tarmoqlari rekonstmksiya qilindi
60
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va qurildi, uzunligi 11052,7 kilometr magistral, tumanlararo va xo'jaliklararo 
kollektorlar tozalandi, jami 896,2 kilometr masofada yopiq-yotiq zovur 
tarmoqlari ta'mirlandi hamda lizing asosida 144 dona gidravlik zanjirli 
ekskavatorlar keltirilib, shundan 112 tasi yangi tashkil etilgan Davlat unitar 
korxonalariga yetkazib berildi.
Sug‘oriladigan yerlaming meliorativ holatini yaxshilash, tuproqning 
unumdorligini tubdan oshirish borasida 2009-yilda 3710 ga yer maydonida 
tomchilab sug‘orishni tashkil qilish ko‘zda tutilgan edi.
Hozirgi vaqtda yurtimizda jami sug‘oriladigan yerlaming qariyb 49 foizi 
turli darajada sho‘rlangan bo‘lib, buning qariyb 18 foizi kuchli va o‘rta 
darajada sho‘rlangan yerlardir, 23 foizdan ortig‘i esa boniteti past yerlar 
toifasiga kiradi. Meliorativ holati qoniqarsiz yerlarning katta qismi 
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Xorazm, Buxoro, Jizzax va Farg‘ona 
viloyatlariga to‘g‘ri keladi.
Mamlakatimizda 
yerlaming 
meliorativ 
holatini 
yaxshilash 
va 
unumdorligini oshirishga yo‘naltirilayotgan investitsiyalar hajmi yil sayin 
oshirib borilmoqda. Ayni paytda ushbu maqsadlar uchun yo‘naltirilayotgan 
katta miqdordagi mablag‘lardan foydalanish samaradorligini oshirish va ulami 
maqsadli ishlatish, zamonaviy texnologiyalar va texnikani joriy etishga e'tibor 
berish lozim.
Maxsus ishlab chiqilgan keng ko‘lamli dastumi izchil amalga oshirish 
hisobidan yerlaming meliorativ holati muttasil yaxshilanmoqda. Faqat 
2010-yilning o‘zida yerlaming meliorativ holatini yaxshiiashga qaratilgan 
loyihalami amalga oshirish uchun 150 milliard so'mdan ortiq mablag1 
yo‘naltirildi va bu 724 kilometrlik kollektor-drenaj tarmoqlari, 208 ta 
meliorativ quduqlami barpo etish va rekonstmksiya qilish, qariyb 14 ming 
kilometrlik kollektor-drenaj tizimini ta'mirlash, qayta tiklash va 335 ta 
zamonaviy melioratsiya texnikasini xarid qilish imkonini berdi.
Qashqadaryo, 
Buxoro, Navoiy, 
Surxondaryo, 
Sirdaryo, 
Jizzax 
viloyatlari, shuningdek, Markaziy Farg‘ona hududi va QoraqaIpog‘iston 
Respublikasida irrigatsiya hamda melioratsiya inshootlarini qayta tiklash uchun 
2010-yilda xalqaro moliya institutlarining 62 million dollardan ziyod 
mablag'lari jalb qilindi va o'zlashtirildi.
Amalga oshirilgan ana shunday keng miqyosdagi ishlar natijasida 260 
ming gektar sug'oriladigan yeming meliorativ holati yaxshilandi va bu qishloq 
xo‘jaligi ekinlari hosildorligini, fermer hamda dehqon xo'jaliklarining 
daromadini oshirish uchun mustahkam zamin bo‘lib xizmat qilmoqda.
2007-yil 25-dekabrda « 0 ‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksini 
tasdiqlash to‘g‘risida» 0 ‘zbekiston Respublikasi Qonuni qabul qilindi va 
mazkur Kodeks 2008-yil 1-yanvardan amaliyotga joriy etildi. Mazkur 
Kodeksning 57-bobi yagona yer solig'iga bag‘ishlangan bo‘lib, imda qishloq
61
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

xo'jaligi tovarlari ishlab chiqaruvchilar va qishloq xo‘jaligi yo'nalishidagi 
ilmiy-tadqiqot tashkilotlarining tajriba-eksperimental xo‘jaliklari va ta’lim 
muassasalarining o‘quv-tajriba xo‘jaliklari yagona yer solig'i to‘lovchilari 
ekanligi, o‘rmon va ovchilik xo‘jaliklari, yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil 
etmagan holda tuzilgan dehqon xo'jaliklari yagona yer solig‘ini to‘lovchilar 
sifatida qaralmasligi ko‘rsatib o‘tilgan.
Ushbu Kodeksning 364-moddasida 
yer uchastkalari ijaraga (shu 
jumladan ichki xo'jalik pudratiga) berilganida yagona yer solig'ini to‘lash 
majburiyati ijaraga beruvchining zimmasida saqlanib qolishi ko‘rsatilgan. 365- 
moddada esa qonun hujjatlariga muvofiq qishloq xo‘jaligini yuritish uchun 
egalik qilishga, foydalanishga yoki ijaraga berilgan yer uchastkasi soliq solish 
obyekti 
ekanligi 
ko'rsatilgan. 
366-moddada 
soliq 
solinadigan 
yer 
uchastkalarining qonun hujjatlariga muvofiq belgilangan normativ qiymati 
soliq 
solinadigan 
bazadir. 
Yer 
uchastkalarining 
normativ 
qiymati 
belgilanmagan qishloq xo'jaligi tovari ishlab chiqaruvchilari uchun soliq 
solinadigan yer uchastkalari maydoni soliq solinadigan bazadir.
Mazkur Kodeksning 367-moddasida yagona yer solig'i bo‘yicha 
imtiyozlar belgilab berilgan. Yagona yer solig‘ini to'lashdan quyidagilar ozod 
qilinadi:
- yangi tashkil etilgan qishloq xo'jaligi tovarlari ishlab chiqaruvchilar 
davlat ro'yxatidan o‘tkazilgan oydan boshlab ikki yil muddatga. Mazkur 
imtiyoz tugatilgan fermer xo‘jaliklari bazasida tashkil etilgan fermer 
xo'jaliklariga tatbiq etilmaydi;
- ixtiyoriy tugatilayotgan tadbirkorlik subyektlari - yuridik shaxslar 
davlat ro‘yxatidan o‘tkazuvchi organ ixtiyoriy tugatish to‘g‘risida qabul 
qilingan qaror haqida xabardor qilingan kundan e'tiboran. Ixtiyoriy tugatish 
qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda tugallanmagan yoki faoliyati qayta 
tiklangan taqdirda ushbu imtiyoz qoilanilmaydi hamda soliq summasi imtiyoz 
qoilanilgan butun davr uchun to iiq miqdorda undiriladi.
Yagona yer soligining hisob-kitobi yer uchastkasi joylashgan yerdagi 
davlat soliq xizmati organiga joriy soliq davrining 1-mayigacha taqdim etiladi.
Yil davomida berilgan yer uchastkalari uchun yagona yer soligi yer 
uchastkasi berilganidan keyingi oydan boshlab toianadi. Yer uchastkasi olib 
qo'yilgan (kamaytirilgan) taqdirda, yagona yer soligini toiash yer uchastkasi 
olib qo'yilgan (kamaytirilgan) oydan boshlab to'xtatiladi (kamaytiriladi).
Yer uchastkasining tarkibi va maydoni yil davomida o'zgargan, 
shuningdek yagona yer soligi bo'yicha imtiyozlarga boigan huquq vujudga 
kelgan (tugatilgan) taqdirda, soliq toiovchilar davlat soliq xizmati organlariga 
hisobot yilining 1-dekabrigacha yagona yer soligining aniqlik kiritilgan hisob- 
kitobini taqdim etishlari shart. 
Yagona yer soligini toiash quyidagi 
muddatlarda amalga oshiriladi: hisobot yilining 1-iyuligacha - yillik soliq
62
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

summasining 20 foizi, hisobot yilining 1-sentabrigacha - yillik soliq 
summasining 30 foizi, hisobot yilining 1-dekabrigacha - soliqning qolgan 
summasi.
Yer va suv resurslaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini 
yuksaltirish uchun yer-suv munosabatlarini takomillashtirish, chuqurlashtirish, 
ya’ni liberallashtirish masalalarini hal etishni tezlashtirish maqsadga 
muvofiqdir. Buning uchun yer va suvning baholarini va ulardan foydalaganlik 
uchun to‘lanadigan haqlami, soliqlar miqdorini realroq aniqlash lozim. Bunda 
bozor iqtisodiyoti qonunlari talablariga asoslanish, shuningdek, yer va suv 
resurslarining cheklanganligi, 
takror ishlab chiqarilmasligi, holati, sifati, 
iste'molchilarga 
uzoq-yaqinligi, 
ishlab 
chiqarish 
vositalari 
hamda 
infratuzilmalar bilan tahninlanganligi, olinayotgan mahsulot, foyda summasi 
kabi indikatorlami ham e'tiborga olish zarur.
Yer - xalqimiz hayoti, faoliyati va farovonligining asosidir. Undan 
faqat bugunni emas, kelajak avlodlaming ham manfaatlarini ko‘zlab, ilmiy 
asoslangan holda, oqilona, samarali foydalanish, uni muhofaza etish 
umummilliy dolzarb masala hisoblanadi. Mamlakatimiz hududidagi barcha 
boyliklardan, shu jumladan, yer va suv resurslaridan ham oqilona, samarali 
foydalanish lozim. 0 ‘ta muhim bu vazifa hal etilishini ta'minlash maqsadida 
0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 2000-yilning 23-dekabrida «Yer 
monitoringi to‘g‘risidagi Nizom»ni tasdiqladi va shu kuni 0 ‘zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining « 0 ‘zbekiston Respublikasida yer 
monitoringi to‘g‘risida»gi 496-sonli Qarori qabul qilindi. Yer monitoringi 
respublika yer fondidagi barcha o‘zgarishlami o‘z vaqtida ilmiy asoslangan 
holda aniqlash, yerlarga to‘liq baho berish (sifat hamda iqtisodiy jihatdan), 
ularga ta'sir etuvchi salbiy jarayonlaming oldini olish va oqibatlarini izchil 
tugatish maqsadida yeming holatini kuzatib borish bilan bog‘liq bo‘lgan 
axborotlar tizimidan iboratdir. Respublikamizning barcha yerlari monitoring 
obyekti hisoblanadi.
Nizomda vazirliklar va idoralar faoliyatini va yer monitoringi 
ma’lumotlarini umumlashtirishdek muhim vazifa 0 ‘zbekiston Respublikasi Yer 
resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri qo'mitasi zimmasiga 
yuklatilgan. Demak, yuksak davlat ahamiyatiga molik boigan vazifani 
muvaffaqiyatli hal etishda qo'mita tarkibidagi barcha idoralar, tashkilotlar faol 
qatnashishlari zarur. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda « 0 ‘zdavyerloyiha» 
instituti yer monitoringi amalga oshirilishini ta’minlashga quyidagi yirik 
masalalami hal etish bilan hissa qo‘shishi rejalashtirilgan: qishloq xo‘jalik 
yerlari tuproq monitoringini amalga oshirish uchun tuproqshunoslik 
tadqiqotlariga oid to‘plangan barcha ma'lumotlami umumlashtirib, monitoring 
tadqiqotlarini olib borish maqsadida respublika, viloyatlar hamda tumanlar 
hududida asosiy maydonlami tanlash va ulami asoslash; vaqt o‘tishi bilan