2010-yiI holatiga Surxondaryo viloyatining yer resurslari tarkibi
Ko'rsatkichlar
0 ‘lchov birligi
Maydoni
Viloyat hududi
ming kv.km.
20,1
Ekin yerlar jami
ming gektar
282,2
shundan suvli yerlar jami
ming gektar
242,8
Lalmi yerlar jami
ming gektar
39,4
Ko‘p yillik daraxtzorlar
ming gektar
27,7
shu jumladan: -bogTar
ming gektar
11,2
Uzumzorlar
ming gektar
12,0
Tutzorlar
ming gektar
3,6
Bo‘z yerlar
ming gektar
1,6
Yaylovlar
ming gektar
865,3
Boshqalar
ming gektar
0,9
Manba: Viloyat iqtisodiyot boshqarmasi ma'lumotlari.
48
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ushbu jadval ma’lumotlariga ko‘ra, viloyatning umumiy yer maydoni
20,1 ming kvadrat kilometr bo‘lib, uning 282,2 ming gektari ekin ekiladigan
yerlardir. Ekinlar bilan band boigan yerlarning 242,8 ming gektari
sug‘oriladigan yerlami tashkil etadi. Viloyatda yaylovlar ham ancha ko‘p
boiib, 865,3 ming
gektarni tashkil etadi. Mazkur yaylovlardan unumli
foydalanish orqali viloyatda chorvachilikning tegishli sohalarini yanada
rivojlantirish imkoniyatlari mavjud. Viloyatdagi bogiar umumiy maydoni 11,2
ming gektar, uzumzorlar esa 12,0 ming gektami tashkil etadi.
Mamlakatimizning iqlim sharoitiga ko‘ra tabiiy namlik darajasi
dehqonchilik bilan shug‘ullanish va chorvachilikni ozuqa bazasi bilan to‘liq
ta'minlash uchun yetarli emas. Shu sababli qishloq xo‘jaligida suv resursining
ham ahamiyati juda katta.
Yer sharining 72 foizi dunyo okeani bilan band bo'lsada, chuchuk suvlar
miqdori juda cheklangan. Yer usti chuchuk suvlari miqdori 360 ming km3
bo‘lib, bu gidrosferaning atigi 0,25 foizini tashkil etadi. Dunyo bo'yicha 1
milliarddan ortiq aholi suv tanqis hududlarda istiqomat qiladi. Suv tiriklik
manbaidir, uni e'zozlash, undan tejab-tergab foydalanish kerak.
0 ‘zbekiston hududini ikki yirik daiyo: Amudaryo va Sirdaryo kesib
o‘tgan, ularning suv olish havzalari Tyan-Shan va Pomir-Oloy tizimi togTarida
joylashgan. 0 ‘zbekistonda eng yirik daryo Amudaryo hisoblanadi. Uning tog‘
qismida suv oluvchi havzasi 227 ming km“, uning havzasidan har yili o'rtacha
79 km3 suv oqib o‘tadi. Shundan respublikamiz hududida taxminan 6 km3
(7,5 %) suv oqimi vujudga keladi. Sirdaryoning tog‘li qismidagi suv oluvchi
havzasi maydoni 150 ming km2, ushbu havzada har yili o‘rtacha 38 km3 suv
oqib o‘tadi. Shundan taxminan 4 km3 (qariyb 10 %) suv O'zbekistonda
vujudga keladi.
Ushbu daryolar transchegaraviy daryolar boTib, ulaming suvidan
qo'shni respublikalar ham foydalanadi. Shu sababli mazkur daryolar suvidan
foydalanuvchi barcha davlatlar hamkorlikda, o‘zaro kelishuv asosida harakat
qilishi maqsadga muvofiqdir.
Mamlakatimizning suv resurslari haqida fikr bildirilganda Orol dengizi
to‘g‘risida ham to‘xtalib o‘tish lozim. Orol havzasida aholi ko'pligi va ular
sonining barqaror oshib borishi sug'oriladigan dehqonchilikni muttasil
rivojlantirishni talab etadi. Bu hol daryolardan ko‘p miqdorda suv olinishiga
olib keladi. 1960-yilga kelib Markaziy Osiyoda salkam 5 mln. gektar
maydonni sug‘orish uchun 40,4 km3 suv olingan holda, 1986-yil oxirida qariyib
7 mln. gektar maydonni sug‘orish uchun 86 km3 suv olingan, bu sug‘orish
maydoni 2 mln. gektarga ortgan holda sug‘orish uchun sarf qilingan hajm ikki
baravardan ham ortiq boTgan. Binobarin, ekinlami suv bilan ta'minlash uchun
juda ham ko‘p suv olinganligi ayon boTadi. Ko‘p miqdordagi suvning
sug'orish va boshqa maqsadlarga sarflanishi o‘lkada suv tanqisligini kuchaytira
49
www.ziyouz.com kutubxonasi
boshladi. Shu vaqtga kelib Markaziy Osiyoda yirik suv omborlari: To‘xtog‘ul,
Andijon, Chorvoq, Chordara, Qayroqqum, Nurek, Janubiy Surxon, Hovuzxon,
Tuyamo'yin va boshqalar qurildi. Ularda ko‘plab suv g‘amlab olina boshlandi.
Bu hol, ayniqsa, Orol dengizi suv rejimida yanada kuchliroq sezila boshlanishi
tufayli
uning
gidrologik
xususiyatlarida
o‘zgarishlar
kuchaydi.
Mutaxassislaming ma'lumotiga ko‘ra, 1911-1960 yillar davomida Orol
dengiziga har yili o'rtacha 52 kmJ suv quyilib kelgan va uning sathi muntazam
ravishda 53 m mutlaq balandlikda bo‘lgan, dengiz maydoni 66 ming km2 , suv
hajmi 1061 km3 ga teng edi. Ushbu yillar mobaynida dengizga kelgan suv bilan
uning suv sarfi deyarli teng bo‘lgan. Orol sathining 1961 yildan boshlab
pasayishi turli yillarda turlicha sodir bo‘lgan. 1961-1970 yillar mobaynida
pasayish o‘rtacha 21 sm, 1971-1980 yillarda 58 sm, 1981-1985 yillarda 80 sm,
1986-1995 yillarda 46 smni tashkil qildi. Ayrim yillarda suv sathining pasayishi
hatto bir metrdan ham ziyod edi. Orolning qurigan qismining (maydoni 3,8
mln. ga dan ortiq) tabiiy sharoiti o‘ziga xos, 1961 yildagi qirg‘oqdan ichkari
tomon 10-20 km masofada qumli mintaqa vujudga kelgan. Bu yerlar asosan
barxan qumlari bilan band. Ushbu global ekologik muammoni hal etish
borasida Preidentimiz Islom Karimov rahnamoligida mamlakatimiz hukumati
zarur choralarni amalga oshirmoqda va xalqaro hamjamiyatning e'tiborini
ushbu masalaga qaratmoqda. Mazkur muammoni yechishda mintaqadagi
mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar hamkorlikda harakat qilishi yuqori samara
beradi.
O‘zbekiston hududida vujudga keladigan yer usti suvlarining o‘rtacha
yillik oqim hajmi 10 km3, atrofdan qo‘shimcha 89 km3 suv keladi. Daryolar
oqimini tartibga solish, irrigatsiya va energiya ishlab chiqarish maqsadida
mamlakatda 53 ta katta-kichik suv ombori va 28 ta selxona qurilgan, suv
omborlarining jami suv sig‘imi 16 km3dan ziyod.
Respublikamizda suv resurslarining 85,6 foizi qishloq xo‘jaligi
ehtiyojlari uchun foydalaniladi.
1993-yil 2-sentabrda 0 ‘zbekiston Respublikasining «Suv va suvdan
foydalanish to‘g‘risida»gi Qonuni qabul qilingan bo‘lib, suv resurslaridan
foydalanishni tartibga solib boruvchi asosiy me'yoriy hujjatlardan biri
hisoblanadi.
Suvdan foydalanish tartibi suv xo‘jaligi organlari tomonidan ishlab
chiqilgan bo‘lib, suv maxsus foydalanish ruxsatnomasi boiganlarga limit
bo‘yicha beriladi. Suv olish va uning hisob-kitobini qilish suv xo‘jaligi organi
bilan tuzilgan shartnomaga binoan amalga oshiriladi. Sug‘orish va suv bilan
ta'minlashni magistral kanallar, suv omborlari va boshqa suv xo‘jaligi
obyektlari bajaradi. Suvdan foydalanish ishlari ichki xo‘jalik va suv tizimi
rejalariga asosan amalga oshiriladi.
50
www.ziyouz.com kutubxonasi
Qishloq xo'jaligidagi foydalaniladigan suvni monitoring qilish orqali
salbiy jarayonlaming sabablari va oqibatlari o'rganilib, ulami bartaraf etish va
suvdan foydalanish samaradorligini oshirishga erishiladi. Suvdan samarali
foydalanishda suvning aniq hisob-kitobini y o ig a qo‘yish, suv oichash
qurilmasi, ya’ni gidropostlar qurishni tashkil etish, xo'jalik ichki ariqlarini
tozalash, suv sarfi isrofgarchiligini bartaraf etish muhim ahamiyatga ega.
Qishloq xo'jaligida foydalaniladigan suvlarning sifati ham barcha
viloyatlarda bir xilda bo‘lmay, bir-birlaridan farq qiladi. Masalan, Andijon,
Namangan va Farg‘ona viloyatlarining aksariyat hududlarida ekinlami
sug'orishda foydalaniladigan suvlarning sifati yaxshi, ya’ni ulaming tarkibida
hosildorlikka salbiy ta’sir etuvchi turli xildagi minerallar kam, lekin
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Xorazm viloyati hududlarida foydalanilayotgan
suvlaming tarkibida xlor va boshqa moddalar ko‘p. Shuning uchun ham
ularning sifati nihoyatda yomon. Bunday hol qishloq xo'jalik mahsulotlari
yetishtirish hajmiga, sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Kelajakda yerlarning
unumdorligini oshirish, suvlaming sifatini yaxshilashga qaratilgan barcha
tadbirlar majmuasini samarali amalga oshirish orqali zarur qishloq xo'jalik
mahsulotlari miqdorini ko'paytirishga va sifatini yaxshilashga erishish
mumkin.
Kollektor-zovur suvlarining bir yillik oqimi butun Orol havzasida
hozirgi vaqtda o‘rtacha 33 km3ni tashkil etadi, shundan 17 kmJ Amudaryo, 13
km3 Sirdaryo, 3 km3 kichik daryo havzalarida vujudga keladi, 20 km3 zovur
suvi Amudaryo va Sirdaryoga qaytadan tashlanadi, qolgan qismi Qoraqum va
Qizilqumdagi bekiq botiqlaridagi koilarga yuboriladi. Kollektor-zovur
suvlarini daryolarga qaytadan tashlanishi ulaming suv hajmini oshiradi,
boshqacha aytganda suvni tejashga erishiladi, koilarga tashlangan suv esa
bugianishga sarf boiadi. Bu bir jihatdan foydali. Lekin kollektor-zovur
suvlarining 60-yillardan boshlab daryolarga tashlanishi ulaming suvini asta-
sekin ifloslanishiga olib keldi. Yaqin vaqtlargacha daryo suvlari asosiy ichimlik
manbai bo‘lib kelgan. Endilikda, ulardan ichimlik suvi sifatida foydalanish
darajasi pasayib bormoqda.
Kollektor-zovur suvlarining 8-10 km3 qismi respublika hududida turli
kattalikdagi botiqliklarga markaziy kollektorlar orqali yuboriladi. Buning
oqibatida ko‘plab sun'iy ko'llar paydo bo‘ldi (Amasoy, Aydarko‘l, Dengizko‘1,
Katta Sho‘rko‘l, Oyoqog‘itma, Ayozko‘1, Axchako‘l, Sariqamish va boshqalar).
Ularda hozirgi kunda katta hajmda suv to'plangan. Aydarko'lda jamg'arilgan
suv miqdori 30 km3 dan ziyod. Sariqamishda esa bundan ham ko‘p. Gap
shundaki, suvning asosiy qismi bekorga bug‘lanishga sarf bo'Imoqda. To‘g‘ri
ularning ba'zilarida baliqchilikda foydalaniladi, lekin bu hol suvdan oqilona
foydalanish tamoyiliga to iiq javob bermaydi. Iqtisodiy jihatdan zarari
shundaki, botiqlar bundan aw al mahsuldor yaylov sifatida foydalanilgan,
51
www.ziyouz.com kutubxonasi
endilikda yaylovlar maydoni qisqardi. Bundan tashqari tevarak atrofida grunt
suv sathining ko‘tarilishi yaylov mahsuldorligining kamayishiga ta'sir etdi.
Chunonchi, Aydarko‘l 1969-yilgacha Forish tumanining asosiy yaylov
maydoni hisoblangan, hozir esa yaylov maydoni 600 ming gektarga qisqardi.
Mustaqil rivojlanish yillarida hukumatimiz tomonidan suv xo‘jaligini
boshqarishni takomillashtirishga alohida e'tibor berilmoqda. Jumladan, suvdan
samarali foydalanishni ta'minlash maqsadida sobiq Qishloq xo‘jaligi va Suv
xo‘jaligi vazirliklari negizida Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi tashkil etildi.
Suvdan foydalanish tartibi ham bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqqan
holda takomillashtirib borilmoqda.
O'zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining Suv
xo‘jaligi bosh boshqarmasi suv resurslaridan foydalanishni tartibga solish
hamda respublika iqtisodiyoti va aholisini suv bilan ta'minlashga doir zarur
tadbirlami amalga oshiradi. Uning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
- suvdan foydalanishda bozor islohotlarini joriy etish, suvdan maqsadli va
samarali foydalanishni tashkil etish;
- suv xo‘jaligiga suvni tejovchi ilg‘or texnologiyalami joriy etish;
- iste'molchilami suv bilan uzluksiz o‘z vaqtida ta'minlash;
- suvdan foydalanish hisobi va hisobotini yuritishni ta'minlash;
- suv xo'jaligida iqtisodiy islohotlami chuqurlashtirish, mulkchilikning turli
shakllarini
rivojlantirish
ishlarini
muvofiqlashtirish
va ular
amalga
oshirilishining monitoringini yuritish;
- mavjud me'yoriy hujjatlarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish, qonun
buzilishi hollarida belgilangan tartibda chora ko'rilishini ta'minlash;
- suv xo‘jaligi uchun yangi inshootlar qurilishini va mavjudlarining
rekonstruksiya qilinishini ta’minlash;
- suvdan foydalanish uchun maxsus mxsatnomalar berishni va suv
inshootlarini ro'yxatga olish, suvdan foydalanuvchilar uyushmalari va ulaming
boshqa birlashmalarini tashkil etish va rivojlantirishda, ichki xo'jalik suv
hisobini tashkil etishda uslubiy va amaliy yordam ko'rsatish;
- suv resurslarini tartibga solish va ulardan foydalanish, suv xo‘jaligini va
yerlami melioratsiyalash bo‘yicha davlatlararo masalalami muhokama qilish va
hal qilishda respublika nomidan ishtirok etish.
Mamlakatimizdagi mavjud suv xo‘jalik tashkilotlari va xizmat ko'rsatuvchi
tuzilmalar hamda ularning hududiy boiinmalari negizida Irrigatsiya tizimlari
havza boshqarmasi tuzilgan. Uning vazifasi xalq xo‘jalik tarmoqlari hamda
qishloq xo‘jalik korxonalarida mahsulot yetishtirish uchun suv bilan ta'minlash
va suv xo‘jaliklariga servis xizmat ko'rsatishdan iboratdir. Irrigatsiya tizimlari
havza boshqarmasi 0 ‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo'jaligi
vazirligining suv xo‘jaligi sohasidagi hududiy brgani hisoblanib, suv
resurslarini tartibga solish va foydalanishni amalga osHiradi.
52
www.ziyouz.com kutubxonasi
Irrigatsiya tizimlari havza boshqarmasining asosiy vazifalari — suvdan
foydalanishning bozor mexanizmlarini joriy etish asosida suv resurslaridan
maqsadli va samarali foydalanilishini tashkil etish; suvni tejash, ilg‘or
texnologiyalami joriy etish asosida suv xo'jaligida yagona texnika siyosatini
yuritish; iste'molchilarni suv bilan uzluksiz va o‘z vaqtida ta'minlashni tashkil
etish; suv inshootlarining texnik ishonchliligini ta’minlash; suv resurslarini
oqilona boshqarish va tezkorligini oshirish; suv iste'molchilari o‘rtasida yillik
hisobotini ta’minlashdan iborat.
Irrigatsiya tizimlari havza boshqarmasining asosiy funksiyalari -
suvdan foydalanish bashoratini umumlashtirib, 0 ‘zbekiston Respublikasi
Qishloq va suv xo'jaligi vazirligiga suv olish limitlari bo'yicha taklitlar kiritib,
tasdiqlangan limitlar asosida magistral kanallar, suv xo'jaligi obyektlari,
irrigatsiya tizimlari, viloyat va tumanlar bo‘yicha suv olish limitlarini
belgilaydi, nasos stansiyalari ish rejimini belgilaydi.
Magistral
kanallar
boshqarmasi
Irrigatsiya
tizimlari
havza
boshqarmasining tashkiliy bo‘linm£isi hisoblanib, suv resurslarini tartibga solish
bo‘yicha faoliyat
yuritadi. Magistral kanallar boshqarmasining asosiy
vazifalari quyidagilar:
- magistral kanallar, inshootlar va suv resurslarini oqilona boshqarish, uning
tezkorligini oshirish;
- suv inshootlarining texnik ishonchliligini ta'minlash, ishonchli foydalanish
uchun ish holatida saqlash;
- suv bo'yicha hisob-kitob yuritish;
- suvni tejaydigan texnologiyalami joriy etish, ajratilgan mablag‘lar, moddiy-
texnika resurslari, asbob-uskunalardan samarali foydalanish.
Ayrim yillarda yog'ingarchilik miqdori kam bo‘lishi natijasida suv
resurslari taqchilligi kuzatilmoqda. Shu sababli mamlakatimizdagi sug‘orish
tizimlarining holatini yaxshilash, mavjud suvdan oqilona foydalanish va
sug'orishning zamonaviy usullarini amaliyotga joriy etish maqsadga
muvofiqdir.
3.2. Yer va suvdan foydalanish holati va samaradorligini tavsiflovchi
ko‘rsatkich!ar, ularni aniqlash tartibi.
Yer va suvning qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishidagi ahamiyatini
inobatga olib, ulardan foydalanishning holati va samaradorligi ustidan nazorat
qilib borish zamr. Bunda quyidagi ko'rsatkichlardan foydalanish mumkin:
a) umumiy yer fondidan foydalanish koeffitsiyenti (foizi). Uning
darajasini aniqlash uchun qishloq xo‘jaligida haqiqatda foydalanilgan yer
53
www.ziyouz.com kutubxonasi
maydonini foydalanish mumkin bo‘lgan yer maydoniga taqsimlash lozim. Buni
quyidagi tenglik yordamida aniqlash mumkin:
Do'stlaringiz bilan baham: |