«Қурилиш» факультети “Мехнат ва атроф мухит мухофазаси”

Ер ости сувларининг сатҳ чуқурлиги картасини тузиш усули
Ер ости сувларининг сатх чуқурлиги қртасини тузиш учун қазилган бурғ қудуқлар, шурфлар ва қудуқлардан бир кеча-кундузда олинган ўлчов маълумотларидан фойдалани-лади. Бундай карталар йилнинг ҳамма фасллари учун алоҳида-алоҳида тузилади. Картани ту-зиш учун қуйидаги материаллар зарур:
1. Курилиш майдонининг топографик плани (горизонтал чизиқлар бўлиши шарт);
2. Казилган бурғ қудуқлари, шурфлар ва олдиндан мавжуд бўлган қудуқларнинг координаталари ва улар оғзининг мутлоқ баландлиги;
3. Сув сатҳини ўлчаш натижалари;
4. Гидроизогипс картаси.
Ер ости сувларининг сатҳ чуқурлиги картасини тузиш учун ҳамма қудуқлар ва шурфлар планшетга 4-расмда кўрсатилгандек шартлй белгилар ёрдамида туширилади ва унинг чаптомонидан каср чизиғи суратига қудуқнинг каталог бўйича тартиб номери, махражига сувгача бўлган чуқурлик ёзилади. Сўнг гидроизогипс чизиқлари ўтказиладилар гидроизогипс картаси тузилмаган бўлса, у ҳолда қудуқнинг ўнг томонидан каср чизиғи суратига қудуқ оғзининг, махражига сув сатҳининг мутлоқ баландликлари қиймати ёзилади ва гидроизогипс картаси тузилади.
Торизонтал чизиқлар билан гипроизогйпс чизиқларининг ўзаро кесишган нуқталарида уларнинг мутлоқ баландликлари қийматининг фарқи аниқланади (29-расм). Бу қиймат ер ости сувларининг шу нуқтадаги чуқурлигини билдиради. Сўнгра картанинг вазифасига ҳамда рельефининг мураккаб ёки содда тузилганига қараб чуқурлик чегаралари 0,5; 1,0; 2,0; 3,0; 5,0; 10,0 м ва ҳ. ўтказилади. Чегара ўтказиш учун бир хил қий-матга эга бўлган нуқталар туташтирилади.
Картада ер ости сувларининг чуқурлиги 0,5 м гача, 0,5—1,0 м, 1—3 м, 5—10 м ва 10 м дар чуқур бўлган майдонлар ажратилади ёки 29- расмда кўрсатилгандек 3 м гача, 5—8 м, 8—10 м, 10—15 м ва 15 м дан чуқур бўлган майдонлар ажратилади. Ажратилган майдонларни бир-биридан осон фарқлаш мақсадида штриховка қилинади ёки ҳар хил рангларга бўялади.

4- расм. Ер ости сувларининг сатҳ чуқурлиги картаси: 1— бурғ қудуғи, Рақамлар: чапдан суратда — қудуқ номери; махражда — ер ости сувларигача бўлган чуқурлнк, м; ўнгдан суратда — қудуқ жойлашган жойнинг абсолют баландлиги, м; махражда ер ости сувининг мутлоқ баландлиги, м. 2 — горизонтал чизиғи ва унинг мутлоқ баландлиги; 3 — гидроизогнпс чи-зиғи ва унинг мутлоқ баландлиги; 4 — горкзонтал ва гидроизогипс чизиқлари кесишган жойдаги баландлик фарқи; 5 — ҳар хил чуқурликдаги сувлар чегара-си; 6 — сув сатҳи чуқурлигининг 3 м гача бўлган жойи; 7 — 3 — 5 м; 5 — 5 — 8 м; 9 —8 — 10 м; 9 — 10 — 15 м; 11— сув сатҳининг 15,0 м дан чуқур бўлган жойи.

Шу йўл билан тузилган карталардан иморатлар ва иншортларни лойиҳалашда кенг фойдаланилади.
Айрим ҳолларда ўқув мақсадлари учун бундай карталар сатҳ чуқурлиги қийматларини интерполяция қилиш йўли билан ҳам тузилади. Бунинг учун худди гидроизо-гипс картасидагидек қилиб икки қудуқдаги сув сатҳи қийматининг фарқи улар орасидаги масофага бўлинади ва бир қийматли рақамлар ўзаро туташтирилади. Турли чуқурликдаги участкалар штриховка қилиниб бир-биридан ажратилади.
Бундай усул билан тузилган карталар ер ости сувлари чуқурлиги тўғрисида аниқ маълумотлар бера олмайди, чунки интерполяция қилиш вақтида ер юзаси рельефи мутлоқ текис, ўзгармас деб фараз қилинади. Табиатда эса мутлоқ текис майдоялар учрамайди.
Талабалар амалий машғулотларни бажаришда гид-роизогипс ва сатҳ чуқурлиги карталарини тузадилар. Картани ўқишни ва ундан фойдаланишни осонлашти-риш мақсадида бу икки картани биргаликда (битта бланкада) тузиш мақсадга мувофиқдир.
Гидроизогипс ва сатҳ чуқурлиги карталарини тузиш учун вазифалар. Бундай карталар тузиш учун қурилиш майдонининг горизонтал чизиқлар билан ифодаланган чизмаси, қудуқ, шурф ва булоқларнинг жойлашиш схемаси ҳамда улар оғзининг мутлоқ баландлиги, сув сатҳининг ўлчанган чуқурлиги тўғрисидаги маълумотлар берилади.
Ер ости сувларининг ҳар бир қудуқдаги мутлоқ баландлиги ҳисоблаб топилади ва 27-расмда кўрсатилгандек, ҳар бир қудуқ ёнига каср чизиғи чизиб, олинган маълумотлар ёзиб чиқилади.
Шундан сўнг гидроизогипс чизиғи 0,5; 1,0; 2,0; 3,0; ва ҳ. оралиқда чизилади, стрелка билан ер ости сув оқимининг ҳаракат йўналиши кўрсатилади. Оқим ҳаракати тезлиги энг катта ҳамда кичик бўлган майдонлар учун босим градиентининг қиймати аниқланади. Ер ости сувларининг сатҳ чуқурлиги 3 м гача бўлган майдонларда сув сатҳини пасайтириш чоралари режалаштирилади.
Ушбу карталар ёрдамида гидрогеологик кесмалар тузиш, иншоотлар қурилицш лойиҳаланаётган майдонларда сув сатҳи чуқурлигини аниқлаш ва шу жойларнинг гидрогеологик таърифини ёзиш лозим. Бунинг учун майдонда тарқалган сувли қатламларни, г ер ости сувлари чуқурлигини, сув сатҳи ҳолатини, грунт суви оқими нишаблигининг ўзгаришини ва сувли қатламларнинг фильтрация коэффициенти қийматларини кўрсатиш ва тасвирлаш керак. Шунингдек, ер ости сувлари сатҳи билан рельефининг ўзаро боғлиқлигини, ер ости сувларининг жойлашиш ҳолатларига жарликларнинг, дарё водийларининг таъсирини, грунт сувлари билан дарё сувларининг ўзаро алоқасини кўрсатиш ва ер ости сувлари режимининг ўзгариб туришини аниқлаш лозим.