Urganch Davlat Unversiteti

I. Yunus Rajabiyning hayoti va ijodi
1.1 “Maqom ansambli” haqida ma’lumot

Bastakor, xonanda va sozanda, akademik Yunus Rajabiy 1897-yilda Toshkentda tug’ilgan. Avval madrasada, so’ng 1919-1922-yillarda Turkiston xalq konservatoriyasida, 1934-yilda Toshkent Oliy musiqa maktabining tayyorlov kursida, 1940-1941-yillarda Moskva bastakorlar kursida ta’lim olgan. Yunus Rajabiy xalq musiqa merosini Mirzaqosim hofiz, Sh. Shoumarov, To’ychi Hofiz, Domla Halim Ibodovlardan o’rgangan.
Mehnat faoliyatini 1923-1925-yillarda Samarqand pedagogika bilim yurti to’garagi o’qituvhisi sifatida boshlab, 1925-1926-yillarda Samarqand teatrining musiqa rahbari, 1927-1959-yillarda O’zbekiston radio qo’mitasi qoshidagi xalq cholg’u asboblari ansambli tashkilotchisi va badiiy rahbari, 1942-1945-yillarda Toshkent viloyat Yangiyo’l musiqali drama va komediya teatrining musiqa rahbari, 1959-1976-yillarda O’zbekiston Televidenyasi va radio eshittirish Davlat qo’mitasi huzuridagi maqom amsambli tashkilotchisi va badiiy rahbari vazifalarida ishladi.

Yunus Rajabiy avvalo keng madaniy jamoatchilikka o’tkir shirali ovozga ega bo’lgan iste’dodli xonanda sifatida tanilgan edi. U aytgan “Girya”, “Nolish”, “Ko’cha bog’i”, “Eshvoy”, “Kurd”, “Qalandari”, “Shahnozi Gulyor”, “Bayot”, “Qaro ko’zim”, “Dugohi Husayni”, “Chargoh”, “Miskin”, “Nasrulloyi” kabi maqom yo’llaridagi ashulalar, u tiklagan “Subhidam”, “Yolg’iz”, “Sayqal”, “Segoh”, “Dugoh” va boshqa qadimgi o’zbek kuy va ashulalar hamon tinglovchilarga estetik zavq bag’ishlab, dillarga orom berib kelmoqda.

Xonandalikni bastakorlik bilan baqamti olib borgan san’atkor o’zbek musiqali drama janrida samarali ijod etib, kuylar, qo’shiqlar, raqs kuylari, xor asarlari yozdi.

Dastlab Xurshidning “Farhod va Shirin” (1922-1925), “Layli va Majnun” (1926), O’. Ismoilovning “Rustam” (1933), A.Hidoyatovning “Avaz” (1935), Hamzaning “Xolisxon” (1940) spektakllariga xalq ashulalari asosida kuylar bastalagan bo’lsa, keyinchalik S.Abdulla va Chustiyning “Qo’chqor Turdiev” (1942), B.Nadejdin bilan hamkorlikda A.Umariy va Uyg’unning “Qasos” (1941), K.Yashinning “Farhod va Shirin” (1944), G.Mushel bilan hamkorlikda H.Olimjonning “Muqanna” (1943), Xalilov bilan hamkorlikda S.Qosimov va L.Mamatxonovning “Nodira” (1942-1943), B.Zeydman bilan hamkorlikda H.G’ulomovning “O’g’il uylantirish” (1964), Sayfi Jalil bilan hamkorlikda Y.Mahsumovning “Navoiy Astrobodda” (1968) kabi musiqali dramalarini va T.Sodiqov, D.Zokirov, B.Zeydmanlar bilan hamkorlikda “Zaynab va Omon” operasini yozib, o’zbek musiqali drama janrining shakllanishiga katta hissa qo’shdi.

“Fabrika yallasi”, “Yor-yor”, “Mirzacho’lda to’y”, “O’zbekiston”, “Qahramonlar haqida qo’shiq”, “Bizning davron”, “Vatan haqida qo’shiq”, “Xalqlar do’stligi”, “Bahor keldi”, “Shodlik”, “Dugonalarga”, “Koshki”, “Gulbargi”, “G’alaba “ kabi kuy, xor asarlari, marshlari, “O’yin bayoti”, “O’yin dugohi”, “Paxta” singari raqs kuylari ham yaratdi.

O’zbek musiqa merosini to’plashda Yunus Rajabiyning xizmatlari nihoyatda katta. U 1935-yildan boshlab kuy va qo’shiqlarni, maqomlarni to’play bohladi. Shuning natijasi o’laroq E.Romanovskaya, A.Akbarovlar 1939-yilda tuzgan “O’zbek xalq qo’shiqlari” to’plamidan Yunus Rajabiy notaga slogan 29 ta ashula va qo’shiqlar o’rin oldi.

Yunus Rajabiy 1955-1959-yillarda (Y.Akbarov tahriri ostida) 5 jildlik “O’zbek xalq muzikasi” to’plamlarini nashr ettirdiki, ularga turli janrdagi mingga yaqin o’zbek ( bir qancha tojik, uyg’ur) kuy va ashulalar, “Buxoro shashmoqomi “, Toshkent, Farg’ona maqom cho’llari, qatta ashulalar, Hamza qo’shiqlari, o’nlab bastakorlarning

asarlari kiritilgan. Maqom ansambli bilan uzoq ishlash natijasida,
1966-1974-yillarda (F.Qaramatov tahririda) “Shashmoqomning” 6 jildlik yangi nashri tayyorlandi.

Mazkur kitoblarga izoh beruvchi 1978-yilda nashr etilgan “Muzika merosimizga bir nazar” asari maqomchilarning ijro uslublarini o’zgarishida muhim qo’llanma bo’ldi.

Yunus Rajabiyning o’zbek musiqa va qo’shiq san’ati kamolatidagi katta xizmatlari 1958-yilda “O’zbekiston xalq artisti” unvoni, Respublikasi Davlat mukofoti (1973) bilan taqdirlandi. 1966-yilda O’zbekiston Fanlar akademiyasining haqiqiy a’zoligiga saylandi.

O’zbekiston musiqa san’atining ulkan arbobi Yunus Rajabiy 1976-yilda Toshkent shahrida vafot etdi. O’zbekiston Televidenya va radio eshittirish Davlat qo’mitasi qoshidagi “Maqom” ansambliga, Jizzax musiqali drama teatriga va Toshkent musiqa pedagogika bilim yurtiga, Toshkentdagi markaziy ko’chalarning biriga Yunus Rajabiy nomi berildi.

Respublikamiz madaniy jamoatchiligi 1997-yilda Yunus Rajabiyning 100 yillik yubileyini keng nishonladi. O’zbek milliy madaniyati rivojiga ulkan hissa qo’shganligi uchun u 2000-yilda “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni bilan mukofotlandi.