CHINDOVUL dubulg’a shaklida bо’lib, asosan misdan yasaladi va ot, buzoq yoki echki terisi bilan qoplanadi. U qо’l bilan yoki maxsus moslama bilan urib chalinadi. Qadimda chindovul kо’pincha otning egariga mahkamlanib, undan harbiy yurishlarda va ovga chiqish oldidan foydalanilgan. Bu cholg’u о’zbek va tojiklarda chindovul, qozoqlarda dovul pas, qirg„izlarda dovul bas deb yuritiladi. Mazkur cholg’udan XX asr boshlarigacha kо’proq foydalanilgan. Hozir musiqamiz amaliyotida kam foydalaniladigan cholg„ulardan biri sagat (tarelka) dir. SAGAT ikkita aylana disk shaklida bо„lib, mis, kumush va boshqa metal aralashmasidan yasaladi. Tarelka bir-biriga ohista urib yoki maxsus moslama yordamida chalinadi. Sagatning ham ritmik belgilari bitta nota chizig„ining о’zida yoziladi. Bu cholg’udan ham qadimda harbiy yurishlarda keng foydalanilgan. SIBIZG„A yoki sibiziq juda qadimiy musiqiy cholg’ulardan biri ekanligi ma’lum. U chorvachilik rivojlangan hududlarda paydo bо’lgan, deb taxmin qilinadi. Sibizg’a g’arov qamish bо’lagidan tayyorlanadi va qat’iy о’lchamlari belgilanmagan bо’ladi. Har bir ijrochi о’z ixtiyoriga kо’ra xohlagan hajmda tayyorlab, 5 tagacha teshiklar ochishi mumkin. Keyingi paytlarda unutila boshlagan bu cholg’uning qayta jonlantirilishi Surxondaryolik Nodir bobo va uning farzandlari Abdurashid bobolarning ijrochilik an’analarini davom ettirishga katta yordam berdi. Bugungi kunda katta bayram tantanalari va folklor jamoalarining bayram tadbiridagi ishtiroklari sibizg’a tovushini yangrashi bilan boshlanishi odat tusiga aylanib bormoqda.
"Shashmaqom" ikkinchi nashrini tayyorlashda Yunus Rajabiy rahbarligidagi maqomchilar ansamblining faoliyati ham muhim ahamiyatga ega bo'ldi. Yunus Rajabiy atoqli hofizlar Hoji Abdulaziz Abdurasulov, Domla Halim Ibodov, Mulla To'ychi Toshmuhamedov kabilardan olgan saboqlariga suyangan holda ansambl faoliyatini yo'naltirdi. Bu esa o'z navbatida maqom ijrochiligini tiklanishiga hamda takomillashib borishiga katta yordam berdi. Bunda ko'p yillik maqom ijrochiligi jarayonidagi qilingan tuzatishlar, umum ijrochilar - ansamblidagi keksa sozanda va ashulachilar tomonidan kiritilgan ayrim o'zgarishlar ham muhim bo'ldi. Natijada, birinchi nashrda hisobga olinmagan nuqsonlar - ijrochilik takomillashuvi natijasida kiritilgan o'zgarishlar hamda "Shashmaqom"ni mukammallashtiruvchi, oldin tushib qolgan qismlar yozilib nashrga tayyorlandi. Shu hilan birga Toshkent va Farg'ona vodiysida mashhur bo'lgan hamda maqomlar asosida yaratilgan kuy va ashula yo'llari ilova tarzida berildi.
Ushbu ikkinchi nashrda "Buzruk" maqomining Nasrulloi, uzzol nasri, Iroq, Sarveinoz savti sho’balari o'tmish ustozlarning aytib kelgan yo'llariga asoslanib
ancha tuzatildi. Bu maqom tarkibiga Rok sho”basi qo'shib berildi. "Rost" maqomidagi Nasr yo'llaridan Navro'zi sabo va uning talqinchasi mukammallashtirilib berildi. Bu maqomga ilova qilingan Guryori-Shahnozning oxirgi davrlarda ayrim ustozlar ijro etib kelgan usuli maqom yo'llari asosida o'zgartirilib Gulyor savti uch chorakli 3\4i Shahnoz esa etti chorakli (3\4 4\4) takt ritm-o'lchoviga moslab berildi.
Hoji Samarqand Ushshogii va Ushshq muxammasi kengaytirib Irrildi. Qoiqon Ushshog'iga namudi, uzzol namudi avflari kiritildi. Gulyori-Shahnozning Gulyor chapandozi, Ushshoq qashqarchasi shoxobchalariga ham Ushshoq namudi avji kiritildi. Bu variantlar qatori farg'onacha Shahnoz ham ilovada berildi.
"Navo" maqomining ko'p qismi va shoi'balarida ham o'zgarishlar bor. Bunda doyra usuliga tushmagan baizi ashula yoillari to'g'rilanib ancha silliqlandi.
"Navo"ning Bayot talqini sho"basidagi tarona qaytadan ishlandi. Bayot savti deb kuylanib kelingan ashula yo'li Oldingi nashrdagi "savt" doyra usulida emas, balki
"chapandoz" usulida berilgan edi. Shuning uchun Navo savtining Savt usulidagi yangi varianti ishlandi va buning natijasida Navo savti Olti qismli bo'lib qoldi.
Navo mustazodi shoiibasi Oldingi nashrdagiga ko'ra o'zgartirildi va Bayot namudi, Navo namudi avjlari kiritilib kengaytirildi. "Navo" maqomiga ilova qilingan
Bayot Oldingi nashrda besh ashuladan iborat edi. "Shashmaqom"ning Bayot nomli sho"balarining bir nechasi asosida Bayot va Sheroziy bayoti variantlari yangidan ishlandi. Bunda Bayot chapandozi qayta ishlanib, uning Bayot soqiynomasi deyilgan yangi shoxobchasi yaratilgan."Dugoh" maqomiga ilova qilingan Toshkent- Fargiona Chorgohi shoxobchalarining ham noto'giri usullarda ijro etilganligi aniqlangach, tuzatib notaga Olindi. Hozirgi nashrda Chorgoh II, Ill, IV laming usullari tar!ibga solinib berildi. "Shashmaqom" ushbu nashrini tayyorlashda
bundan Oldin qilingan butun nashrlar eititx»rga Olindi. Olti tomlikka maqom variantlarini kiritish haqidagi fikr keyinrul tug'ildi. Shuning uchun dastlabki
tomlarga kiritilishi kerak boilgan baizi maqom variantlari tushib qolgan edi (masalan, "Rost" maqomiga kiritilishi kerak boilgan "Gulyor-Shahnoz"
kabilar). Bundan tashqari ushbu nashrga kiritilgan maqom variantlarining baizilari o'zlariga mos bo'lgan maqomlar tarkibida berilmagan.
"Dugoh" maqomiga ilova qilingan Toshkent-Farg'ona Chorgohi shoxobchalarining ham noto'g'ri usullarda ijro etilganligi aniqlangach, tuzatib notaga olindi. Hozirgi nashrda Chorgoh II. Ill, IV laming usullari tartibga "ShaÅhmaqorn" ushbu nashrini tayyorlashda bundan Oldin qilingan butun nashrlar e'tit»rga Olindi, Olti tomlikka maqom var'iantlarini kiritish haqidagi fikr keyinroq tug'ildi. Shuning uchun dastlabki tornlarga kiritilishi kerak boilgan baizi maqom variantlari tushib qolgan edi (masalan, "Rost" maqomiga kiritilishi kerak 'iGu.lyor-Shahnozi' kabilar). Bundan tashqari ushbu nashrga kiritilgan maqom variantbrining oizlariga mos
rn»qomlar tarkibida Irrilrnagan. Masalan, Bozurgoni "Iroq" maqomiga emas, "Dugoh" maqomiga rnansulxhr. Munojot ham "Iroq" maqomiga mos kelrnaydi. Bularni o'quvchi Olishi lozim.
