Urganch davlat unversiteti iqtisodiyot fakulteti,, Turizim Iqtisodiyot asoslari”

BOB. KORXONA FAOLIYATINING IQTISODIY SAMARADORLIGI

2.1 KORXONA VA TARMOQ MIQYOSIDA IQTISODIY SAMARADORLIK DARAJASINI ANIQLASH
Iqtisodiy samaradorlikka baho berishda mutlaq va nisbiy ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasinining 1999-yil 5-fevraldagi 54-sonli Qarori bilan tasdiqlangan “Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida”gi Nizomga muvofiq qishloq xo‘jalik korxonalarining iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari aniqlanadi.
Mahsulotlarni sotish, xizmatlar ko‘rsatish natijasida xo‘jalikning hisob-kitob raqamiga kelib tushgan mablag‘lar uning yalpi pul tushumini tashkil etadi. Yalpi pul tushumidan egri soliqlar (qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, bojxona to‘lovlari) summasini ayirish orqali sof pul tushumi aniqlanadi.
Qishloq xo‘jalik korxonalarining yalpi daromadi yalpi mahsulot qiymatidan ishlatilgan asosiy vositalarning amortizatsiya summasini ayirish orqali aniqlanadi. Uni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:
YaD = YaM – As
Bunda: YaD – yalpi daromad summasi;
YaM – yalpi mahsulot qiymati;
As – ishlatilgan asosiy vositalarning amortizatsiya summasi.
Iqtisodiy samaradorlikka baho berishda foydalaniladigan asosiy ko‘rsatkichlardan biri – foydadir. Foyda summasi orqali ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi va korxonaning iqtisodiy salohiyatiga baho berish mumkin. Iqtisodiy samaradorlikka baho berishda foydaning quyidagi turlari aniqlanadi:

1. 
   yalpi foyda summasi. Ushbu ko‘rsatkich mahsulot sotishdan tushgan sof pul tushumidan sotilgan mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxini ayirish natijasida aniqlanadi. Uni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin
   

YaF = ST - T
Bunda: YaF – yalpi foyda summasi;
ST – sof pul tushumi;
T – sotilgan mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxi.

2. 
   asosiy faoliyatdan olingan foyda. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash uchun yalpi foydadan davr xarajatlarini ayirish va asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlarni qo‘shish hamda asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zararlarni ayirish orqali aniqlanadi. Bunda quyidagi tenglikdan foydalanish mumkin:
   
3. 
   AFF = YaF - DX + AFBD - AFBZ
   

Bunda: AFF – asosiy faoliyatdan olingan foyda;
DX – davr xarajatlari;
AFBD – asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlari;
AFBZ – asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zararlar.
Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlarga quyidagilar kiradi:
- undirilgan yoki qarzdor tomonidan e’tirof etilgan jarimalar, penyalar, vaqtida to‘lanmagan qarzlar va xo‘jalik shartnomalari shartlarini buzganlik uchun jarimalar, shuningdek yetkazilgan zararlarni undirish bo‘yicha daromadlar;
- hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yillar foydasi;
- asosiy fondlar va boshqa mol-mulklarni sotishdan olingan daromadlar;
- da’vo bildirish muddati o‘tgan kreditorlik va deponent qarzlarni hisobdan chiqarishdan olingan daromadlar;
- xo‘jalikning umumiy ovqatlanish shaxobchalaridan tushumlar va yordamchi xizmatlardan daromadlar sifatidagi boshqa daromadlar;
- davlat subsidiyalari va xolisona moliyaviy yordamlar.
3) umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash uchun asosiy faoliyatdan olingan foydaga moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlarni qo‘shish va moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlarni ayirish orqali aniqlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalanish mumkin:
UFF = AFF + MFD – MFX
Bunda: UFF – umumxo‘jalik faoliyatdan olingan foyda;
MFD – moliyaviy faoliyat daromadlari;
MFX – moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar.
Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlarga quyidagilar kiradi:
- olingan royaltilar va sarmoya transferti;
- O‘zbekiston Respublikasi hududida yoki uning tashqarisida boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida ulush qo‘shgan holda qatnashishdan olingan daromad, aksiyalar bo‘yicha olingan dividendlar hamda obligatsiyalar va xo‘jalikka tegishli qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha daromadlar;
- mol-mulkni uzoq muddatga ijaraga berishdan olingan daromadlar;
- chet el valyutasi bilan operatsiyalar bo‘yicha ijobiy kurs tafovuti;
- qimmatli qog‘ozlarga, sho‘ba korxonalarga va boshqalarga sarflangan mablag‘larni qayta baholashdan olingan daromadlar;
- moliyaviy faoliyatdan boshqa daromadlar.
Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlarga quyidagilar kiradi:
- olingan kreditlar bo‘yicha to‘lovlar;
- mol-mulkni uzoq muddatga ijaraga olish (lizing) bo‘yicha foizlarni to‘lash xarajatlari;
- chet el valyutasi bilan operatsiyalar bo‘yicha salbiy kurs tafovutlari va zararlar;
- qimmatli qog‘ozlarga, sho‘ba korxonalarga va boshqalarga sarflangan mablag‘larni qayta baholashdan ko‘rilgan zararlar;
- o‘z qimmatli qog‘ozlarini chiqarish va tarqatish bilan bog‘liq xarajatlar;
- moliyaviy faoliyatdan boshqa xarajatlar.

4. 
   soliq to‘langungacha bo‘lgan foyda. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash uchun umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foydaga tasodifiy (ko‘zda tutilmagan) daromadlarni qo‘shish va tasodifiy zararlarni ayirish orqali aniqlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalanish mumkin:
   

STF = UFF + TD – TZ
Bunda: STF – soliq to‘langungacha bo‘lgan foyda;
TD – tasodifiy (ko‘zda tutilmagan) daromadlar;
TZ – tasodifiy zararlar.
Tasodifiy foyda - bu ko‘zda tutilmagan, tasodifiy tusga ega bo‘lgan, xo‘jalik yurituvchi subyektning odatdagi faoliyati doirasidan chetga chiqadigan tusdagi operatsiyalar natijasida paydo bo‘ladigan va olinishi kutilmagan foydadir.
Tasodifiy zararlar - bu xo‘jalik yurituvchi subyektlarning odatdagi faoliyatidan chetga chiquvchi hodisalar yoki operatsiyalar natijasida vujudga keladigan va ro‘y berishi kutilmagan odatdan tashqari xarajatlar moddalaridir. U yoki bu xarajat moddasining favqulodda zararlar moddasi sifatida aks ettirilishi uchun u quyidagi mezonlarga javob berishi kerak:
- korxonaning odatdagi xo‘jalik faoliyatiga mos emaslik;
- bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi kerak;
- boshqaruv xodimi tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga bog‘liq emasligi.
Tegishli xarajat moddalarini favqulodda zararlar moddasiga kiritish yoki kiritmaslik to‘g‘risida qaror qabul qilishda ishlar amalga oshiriladigan sharoitlarni ham hisobga olish lozim. Masalan, agar xo‘jalik yurituvchi subyekt alohida iqlim sharoitlarida joylashgan bo‘lsa, u holda iqlim sharoitlariga bog‘liq holdagi ishlamasdan turib qolishlar favqulodda deb baholanishi mumkin emas, chunki ushbu modda bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi kerakligi to‘g‘risidagi mezonga mos kelmaydi.
5) sof foyda. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash uchun soliq to‘langungacha bo‘lgan foydadan to‘lanadigan soliqlar summasini ayirish lozim. Bunda quyidagi formuladan foydalaniladi:
SF = STF – ST
Bunda: SF – sof foyda;
ST – to‘lanadigan soliqlar va boshqa to‘lovlar summasi.
Sof foyda korxona ixtiyorida qoluvchi foyda bo‘lib, u muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy samaradorlikka baho berishda asosan sof foyda summasiga e’tibor berish kerak.
Iqtisodiy samaradorlikka baho berishda mutlaq ko‘rsatkichlar bilan bir qatorda nisbiy ko‘rsatkichlardan ham foydalaniladi. Ulardan biri rentabelluk darajasidir.
Rentabellik darajasi korxonalar faoliyatining iqtisodiy samaradorligiga baho berishda qo‘llaniladigan asosiy mezon ko‘rsatkich hisoblanadi. Rentabellik darajasi qilingan xarajatlarning samaradorligini tavsiflaydi, ya’ni qilingan har bir birlik xarajat evaziga qancha sof foyda olinganligini ko‘rsatadi. Uning darajasini aniqlash uchun sof foydani tannarxga kiritilga xarajatlarga taqsimlab, natija 100 ga ko‘paytiriladi. Bunda quyidagi tenglikdan foydalaniladi:
Bunda: Rd – rentabellik darajasi, foizda.
Bu ko‘rsatkich yordamida korxona, tarmoq miqyosida yoki alohida mahsulotlar turlari bo‘yicha xarajatlarning iqtisodiy samaradorlik darajasi aniqlanadi. Bu ko‘rsatkichlar darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, bu iqtisodiy samaradorlik darajasi ham shunchalik yuqori ekanligidan dalolat beradi. Masalan, rentabellik darajasi 20 foiz bo‘lsa, bu qilingan har bir so‘m xarajat evaziga korxonada 20 tiyindan sof foyda olinganligini anglatadi.
Korxona faoliyatining iqtisodiy samaradorligiga baho berishda rentabellik me’yori ko‘rsatkichidan ham foydalaniladi. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash uchun sof foyda summasi xo‘jalikda foydalanilayotgan barcha ishlab chiqarish fondlari umumiy qiymatiga taqsimlanadi va natija 100 ga ko‘paytiriladi. Bunda quyidagi tenglikdan foydalaniladi:
Bunda: Rm – rentabellik me’yori, foizda;
OFq – aylanma fondlarning o‘rtacha yillik qiymati, ming so‘mda;
AFq – asosiy fondarning o‘rtacha yillik qiymati, ming so‘mda;
Bu ko‘rsatkich korxonada sarflangan barcha ishlab chiqarish fondlarining bir birligi evaziga qancha foyda olinganligini anglatadi.
Hukumatimiz tomonidan barcha tarmoqlarda faoliyat yurituvchi korxonalarning iqtisodiy samaradorligini oshirish bo‘yicha islohotlar izchil amalga oshirilmoqda.
Mamlakatimizda so‘nggi yillarda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar o’zining ijobiy natijalarini bermoqda. Jumladan, ishlab chiqarish resurslaridan to‘liq foydalanish natijasida tarmoqning yalpi mahsuloti hajmi oshmoqda va samaradorlik darajasi ham yaxshilanib bormoqda.
Har qanday sanoat korxonasining maqsadi ma'lum bir vaqt ichida ma'lum bir mahsulot (ishlash, xizmat ko'rsatish, xizmat ko'rsatish, xizmat ko'rsatish) ishlab chiqarish va sifatni ishlab chiqarishdir. Ammo nafaqat milliy iqtisodiy va individual ehtiyojlardan, balki ushbu mahsulotning iqtisodiy va individual ehtiyojlaridan, balki uning samaradorligi maksimal darajada erishilishi hisobga olinishi kerak. Shu sababli, sanoat korxonasining ish sifatini, birinchi navbatda mahsulotning iqtisodiy samaradorligini aniqlash orqali baholash kerak.
Ishlab chiqarish samaradorligi barcha darajadagi eng muhim sifat menejmenti tavsifidir. Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi bo'yicha ishlab chiqarish salohiyatidan foydalangan holda, natijalar nisbati va ijtimoiy ishlab chiqarish xarajatlari hisobiga aniqlanadi. Xuddi shu xarajatlar bilan bog'liq bo'lgan natijada ijtimoiy zarur ish xarajatlari yoki foydali effekt birligi uchun kamroq xarajatlarning pasayishi, ishlab chiqarish samaradorligi yuqori. Ijtimoiy ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi bo'yicha mezon ijtimoiy mehnat unumdorligi darajasidir.
Ishlab chiqarish samaradorligi bozor iqtisodiyotining asosiy toifalari qatoriga kiradi, bu butun ishlab chiqarishning asosiy maqsadiga erishish bilan bIqtisodiy nazariya samaradorlikni ishlab chiqarish jarayoni samaradorligi, ishlab chiqarish tizimi yoki menejmentning o'ziga xos shakli sifatida samaradorlikni anglatadi. Eng umumiy shaklda ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi ikki qiymatning miqdoriy nisbati - iqtisodiy faoliyat va ishlab chiqarish xarajatlari natijalari. Tarixan ishlab chiqarishning barcha usullari bilan ishlab chiqaruvchiga egalik qilish shakllari xarajatlar va uning natijalari o'rtasidagi munosabatlarga qiziqadi.
Iqtisodiy samaradorlik mehnat unumdorligini oshirishda ifodalanadi. Binobarin, mehnat unumdorligi darajasi ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi mezonidir. Mehnat unumdorligi yuqori va shu sababli ishlab chiqarish qiymati pastroq, mehnat xarajatlarining iqtisodiy samaradorligi yuqori.
Xorijiy amaliyotda, ishlab chiqarish uchun "ishlash va servis va xizmat ko'rsatish tizimining ishlashi" iborasi sifatida "Ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish tizimining ishlashi" atamasi mahsulotni ishlab chiqarish uchun samarali foydalanish (mehnat, sanoat, erlar, energiya, ma'lumotlar) turli xil tovarlar va xizmatlarning tushuniladi.
Tizimning umumiy ishlashi shunchalik kengroq ekanligini unutmang. Ishlab chiqarishning hosildorligi va rentabelligi. Iritariya samaradorligi (ishlashi) korxonaning ijtimoiy mehnat yoki vaqtning eng past xarajatlari bilan korxonaning ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyatini maqsadga erishish zarurati bo'lishi mumkin.
Kompaniyaning daromadi korxonaning iqtisodiy faoliyatining moliyaviy natijasining muhim ko'rsatkichlaridan biridir. Rossiya qonunchiligiga muvofiq daromad daromad va xarajatlar o'rtasidagi farqdir.

Foyda eng muhim iqtisodiy toifa va har qanday tijorat tashkilotining faoliyatining asosiy maqsadi hisoblanadi. Iqtisodiy kategoriya sifatida foyda ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatishda yaratilgan sof daromadni aks ettiradi va bir qator funktsiyalarni bajaradi. Asosiy biri quyidagilarni o'z ichiga olishi mumkin:
1. Fiskal funktsiya. Foyda barcha darajadagi byudjetlarning daromad manbalaridan biridir.
2. Baholash funktsiyasi. Foyda korxonaning iqtisodiy faoliyati natijasida olingan iqtisodiy samarani alohida davrga ajratadi I.E. Korxonaning moliyaviy natijalari taxmin qilinadi.
3. Faollashtirish funktsiyasini rag'batlantirish. Faks nafaqat moliyaviy natija, balki kompaniyaning moliyaviy resurslarining asosiy elementi ham bir vaqtning o'zida, ikkinchisi eng katta miqdordagi daromadni uning rivojlanishi va raqobatbardoshligi uchun asos sifatida olishdan manfaatdor.
Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi masalasini ko'rib chiqayotganda, effekt va samaradorlik, tushunchalar noaniq holda yodda tutish kerak. Eng umumiy shaklda uning funktsiyasi har qanday ishlab chiqarishning ta'siri shaklida - o'z timsolini ishlab chiqaradigan natijalar, iqtisodiy moddiy qiymatlari, tejash va hk. Biroq, u kabi ta'sir muhim emas edi, o'zida u korxona faoliyatini etarli darajada tavsiflaydi, chunki u qanday xarajatlarni ko'rsatmaydi. Xuddi shu ta'sirni turli yo'llar bilan, resurslardan foydalanish (xarajatlar) va aksincha, bir xil xarajatlar turli xil ta'sir ko'rsatishi mumkin. Shuning uchun, erishilgan xarajatlar (resurslar) ga erishilgan effektni olgan mablag'ni olgan holda taqqoslash kerak. Eng umumiy shaklda iqtisodiy samaradorlik ikki qiymatni taqqoslashdir: mutlaq xarajatlar va manbalar bilan ta'sirning mutlaq qiymati
Iqtisodiy samaradorlik darajasi iqtisodiy samara bilan qanday xarajatlarga erishganligi g'oyasini bildiradi. Eslatma va kam xarajatlar, ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi qanchalik yuqori bo'lsa va aksincha.
Ishlab chiqarish samaradorligini hisoblashlar quyidagi guruhlarga birlashtirilgan ko'rsatkichlar tizimiga muvofiq amalga oshiriladi:
- ijtimoiy ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirish ko'rsatkichlari;
- mehnatdan foydalanish samaradorligini oshirish ko'rsatkichlari;

asosiy vositalar, aylanma mablag'lar, aylanma mablag'lar va kapital qo'yilmalardan foydalanish samaradorligini oshirish ko'rsatkichlari;
- moddiy resurslarning samaradorligini oshirish ko'rsatkichlari.
O'rmon kompleksi korxonalarining ishlab chiqarish samaradorligini oshirish ko'p jihatdan asosiy ishlab chiqarish ob'ektlaridan eng yaxshi foydalanishga bog'liq. Mavjud asosiy ishlab chiqarish ob'ektlaridan foydalanishni takomillashtirish qo'shimcha kapital qo'yilmasdan mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytirishga, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va daromadni mos ravishda oshirishga imkon beradi. Reklama va xususiy ko'rsatkichlar asosiy vositalardan foydalanish samaradorligini baholash uchun ishlatiladi. Umumiy ko'rsatkichlar bizga korxonaning balansida joylashgan barcha asosiy vositalardan foydalanish samaradorligini baholashga imkon beradi. Xususiy ko'rsatkichlar individual turlar va asosiy vositalar guruhlari uchun hisoblanadi.
Asosiy ishlab chiqarish aktivlaridan foydalanish samaradorligining eng keng tarqalgan umumlashtiruvchi ko'rsatkichi fondi-talaba hisoblanadi. Bu mahsulot ishlab chiqarishni 1 r uchun tavsiflaydi.
Ishlab chiqarish o'sishining yo'nalishi - bu aylanma mablag'larining samaradorligini oshirishdir. Amaliy kapitaldan foydalanish samaradorligi ularning aylanmasiga bog'liq. Korxonaning qayta qurish vositalari doimiy ravishda harakatlanmoqda va tumanni aylantiradi. Ular ishlab chiqarish sohasiga, keyinchalik apellyatsiya sohasiga yana ishlab chiqarish sohasidan borishadi. Shu bilan birga, aylanma mablag'lar izchil uch bosqichni o'tkazadi: pul, sanoat va tovar. Amalga oshirilgan kapitalning samaradorligi o'zaro bog'liq ko'rsatkichlar tizimi bilan tavsiflanadi;
- aylanma mablag'lar aylanmasi;
- aylanma mablag'larning bir aylanmasi davomiyligi;
- aylanma mablag'larni yuklash koeffitsienti.
Vertikal tahlil
Moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish usuli, bunda alohida ob'ektlarning qiymatlari sotishning ulushi, qoldiqning umumiy miqdori va boshqalar sifatida ifodalanadi. Masalan, pul mablag'lari, debitorlik qarzlari va inventar qoldiqlari kompaniya balansidagi aktivlarning umumiy qiymatidan foiz sifatida ifodalanishi mumkin. Ushbu turdagi tahlil kompaniyaning likvidligi va moliyaviy holatini tushunish uchun sharoit yaratishi mumkin
Samaradorlikni aniqlash muammolari
Keling, iqtisodiy samaradorlikni hisoblashda kompaniyalar duch kelishi mumkin bo'lgan muammolarni ko'rib chiqishga o'tamiz:
Tashkilot intilishi kerak bo'lgan ishlash standartlarining yo'qligi;
Ko'rsatkichlarni hisoblash uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni to'plashning hech qanday usuli yo'q;
Ko'rsatkichlarni hisoblashdan keyin tashkilotning muvaffaqiyati va ko'rilgan choralar o'rtasidagi sabab-oqibat munosabatlarini tushunmaslik.
Menejerlar faqat o'rnatilgan narsalarga e'tibor berishlari mumkin iqtisodiy ko'rsatkichlar moliyaviy bo'lmagan ko'rsatkichlarga e'tibor bermaslik, samaradorlik. Masalan, mahsulot yoki xizmat sifati, mijozlar ehtiyojini qondirish, raqobat muhitidagi o'zgarishlar,
Agar ularning bonuslari ko'rsatkichlarga asoslangan bo'lsa, menejerlarning ishlash ma'lumotlarini manipulyatsiyasi. Misol uchun, agar biznes bo'limining boshlig'i ROIga asoslangan bo'lsa, u ROIni moslashtirishga harakat qilishi mumkin. Masalan, kreditorlik va debitorlik qarzlarini oshirish / kamaytirish (to'lovlar va tushumlarni tezlashtirish yoki kechiktirish orqali) asosiy ko'rsatkichni hisoblash uchun aktivlar bazasini o'zgartirishingiz mumkin.
Mahalliy amaliyotda yangi mahsulotni ishlab chiqarish va foydalanishning iqtisodiy maqsadga muvofiqligi to'g'risidagi qaror an'anaviy ravishda iqtisodiy samarani hisoblash asosida qabul qilindi. Uni aniqlash uchun tegishli usullarni qo'llash majburiy edi. Endi hech qanday texnikani majburiy ishlatish uchun hech qanday talablar yo'q. Shu bilan birga, yirik ishlanmalar uchun biznes ishi odatda amalga oshiriladi. Quyida iqtisodiy samaradorlikni hisoblashning bir qancha usullari keltirilgan. Usul tanlash kurs loyihasi o'qituvchi bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi.

Usul 1. Iqtisodiy samarani ishlab chiqaruvchi va yangi texnologiyani iste'molchi belgilaydi.

Ishlab chiqaruvchining iqtisodiy samarasi korxonaning t-yilda ishlab chiqarish-xo'jalik faoliyatidan olgan foyda yig'indisi sifatida ko'rsatiladi. Hisoblash quyidagi formula bo'yicha amalga oshiriladi:
Ei = Pt - C pt - Hpt,
bu erda Pt - t-yilda mahsulotni sotishdan tushgan tushum, UAH; Ct - t-yilda yillik mahsulot ishlab chiqarish tannarxi, UAH; H pt - t-yilda balans foydasidan soliqlar va to'lovlarning umumiy miqdori, UAH.
Pt qiymatini quyidagicha aniqlash mumkin:
Pt = Tsr * NG,
bu erda Tsr - mahsulotning sotish narxi, UAH; NG - yillik sotish hajmi, dona.
C nt = Cn * NG,
bu erda Cn - mahsulot birligining umumiy qiymati, UAH.
V muddatli ish Hpt qiymatini quyidagicha aniqlash mumkin:
Hpt = QQS + Np = QQS to'langan * Ng + 0,3 * Ped * NG,
bu erda Npt - t-yildagi daromad solig'i, UAH; Ped - mahsulot birligi uchun foyda, UAH; 0,3 - daromad solig'i stavkasi; QQS - mahsulot birligi uchun QQS.
Iste'molchining iqtisodiy samarasini quyidagicha hisoblash mumkin:
Ep = Tsptb * a - Tstsn,
bu erda Tsptb, Tsptn - mos ravishda asosiy va yangi mahsulotni iste'mol qilish narxi, UAH; a - yangi mahsulot birligining asosiy mahsulot birligiga ekvivalentlik koeffitsienti.
Yangi mahsulot birligining unumdorligining o'sishini hisobga olish koeffitsienti (Vn) asosiy (Vb) bilan solishtirganda; Vn - yangi mahsulot bilan ishlab chiqarilgan yillik ishlab chiqarish hajmi; Wb - asosiy mahsulotdan foydalangan holda ishlab chiqarilgan yillik ishlab chiqarish hajmi .
Yangi mahsulot birligining xizmat muddatidagi o'zgarishlarni asosiy (Tb) bilan solishtirganda hisobga olish koeffitsienti (Tn); Tn - yangi mahsulotning xizmat qilish muddati (dastlabki ma'lumotlarning 11-bandi); Wb - asosiy mahsulotning xizmat qilish muddati; En - kapital qo'yilmalarning standart koeffitsienti (En = 0,15).
Iste'mol narxi quyidagicha aniqlanadi:
Cpt = Cpr + I,
bu erda Tspr - ishlab chiqarish narxi (hisoblashdan), UAH; Va - yillik operatsion xarajatlar, UAH.
Operatsion xarajatlarni hisoblashning tarkibi va usullari mahsulot turiga bog'liq. Shunday qilib, elektr mahsulotlari uchun operatsion xarajatlar, qoida tariqasida, quyidagi elementlardan iborat:
Va "= Ze + Zp + Zn + A + U,
bu erda Ze - elektr yo'qotishlarni qoplash qiymati, UAH; Zp, Zn - rejali va rejadan tashqari ta'mirlash xarajatlari, UAH; A - tegishli kapital qo'yilmalar uchun amortizatsiya to'lovlari, UAH; U - mahsulotning nosozliklari tufayli zarar, UAH.
Ze = W * Fd * Km * Kw * SWh,
bu erda W - nominal quvvat, kVt; Fd - ish vaqtining haqiqiy fondi (ikki smenali ish rejimi bilan mashinasozlikda Fd = 4015 soat); Kzm, Kv - quvvat va vaqt bo'yicha yuk omillari; SWh - bir kilovatt-soat elektr energiyasining narxi.
Rejalashtirilgan ta'mirlash xarajatlari odatda quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Zp = Zo + Zt + Ze + Zk,
bu erda Zo - imtihonlar uchun xarajatlar, UAH; Zt - joriy ta'mirlash xarajatlari, UAH; Zs - o'rtacha ta'mirlash xarajatlari, UAH; Zk - kapital ta'mirlash xarajatlari, UAH.
Ularni hisoblashning o'ziga xos usullari tizimga bog'liq. Xizmat va iste'mol sanoatida qo'llaniladigan ta'mirlash. Mahsulotni kapital ta'mirlash xarajatlarini, masalan, mashinasozlikda quyidagicha hisoblash mumkin:
Zk = kkg * Srek * R,
bu erda kkg - kapital ta'mirlash xarajatlarining yiliga umumiy xarajatlardagi ulushini hisobga olgan holda koeffitsient; Srek - bitta ta'mirlash blokining narxi kapital ta'mirlash; R - uskunani ta'mirlash murakkabligi birliklari soni.

Rejadan tashqari ta'mirlash xarajatlarini umumiy holda quyidagicha hisoblash mumkin:
Zn = Sn * Mon,
bu erda Cn - bitta rejadan tashqari ta'mirlashning o'rtacha narxi (amalda, u ekspluatatsiyadagi maxsus tadqiqotlar bilan belgilanadi), UAH;
Mon - yiliga rejadan tashqari ta'mirlashning o'rtacha soni (mahsulotning ishonchliligi bilan belgilanadi).
Nosozliklarni taqsimlashning eksponensial qonuni bilan Pn qiymatini quyidagicha topish mumkin:
Bu erda T - mahsulotning nosozliklari orasidagi vaqt.
Tegishli kapital qo'yilmalar uchun amortizatsiya ajratmalari:
bu erda = Tspr * Ktr - qo'shimcha kapital qo'yilmalar, UAH; Biz normamiz amortizatsiya to'lovlari tegishli kapital qo'yilmalar uchun,%, Na = 24%, Ktr - ekspluatatsiya joyida yangi uskunani tashish, o'rnatish, o'rnatish va ishga tushirish xarajatlarini hisobga oladigan koeffitsient, 0,15. tijorat taklifida rejali va rejadan tashqari ta'mirlash xarajatlari mahsulotning sotish narxining 15% miqdorida, U Zr = 15% Cr miqdorida olinishi kerak.
Mahsulotning nosozliklari tufayli etkazilgan zarar hisob-kitobga kiritilmaydi.
Ko'rsatkichlar
Mahsulot sotishdan tushgan daromad
Yillik ishlab chiqarish tannarxi
Balans foydasidan soliqlar va to'lovlarning umumiy summasi
Ishlab chiqaruvchining iqtisodiy ta'siri:
Hosildorlikning o'sishini hisobga olish omili
Xizmat muddatidagi o'zgarishlarni hisobga olish omili
Yangi mahsulot birligining asosiy mahsulot birligiga ekvivalentlik koeffitsienti
Elektr yo'qotishlarini qoplash uchun xarajatlar
Tegishli kapital qo'yilmalar uchun amortizatsiya ajratmalari
Yillik operatsion xarajatlar
Iste'mol narxi
Iste'molchining iqtisodiy ta'siri:
2-usul. Kapitalning sig’imini aniqlash mumkin bo’lgan holatda yangi mahsulot ishlab chiqarish va undan foydalanishning iqtisodiy samarasi quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi;
bu erda Zb, Zn - asosiy va yangi mahsulotni ishlab chiqarish uchun qisqartirilgan xarajatlar, UAH;
a = a1 * a2 - yangi mahsulot birligi, asosiy mahsulot birligining ekvivalentlik koeffitsienti;
Vertikal tahlil
Moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish usuli, bunda alohida ob'ektlarning qiymatlari sotishning ulushi, qoldiqning umumiy miqdori va boshqalar sifatida ifodalanadi. Masalan, pul mablag'lari, debitorlik qarzlari va inventar qoldiqlari kompaniya balansidagi aktivlarning umumiy qiymatidan foiz sifatida ifodalanishi mumkin. Ushbu turdagi tahlil kompaniyaning likvidligi va moliyaviy holatini tushunish uchun sharoit yaratishi mumkin.
Samaradorlikni aniqlash muammolari
Keling, iqtisodiy samaradorlikni hisoblashda kompaniyalar duch kelishi mumkin bo'lgan muammolarni ko'rib chiqishga o'tamiz:
Tashkilot intilishi kerak bo'lgan ishlash standartlarining yo'qligi;
Ko'rsatkichlarni hisoblash uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni to'plashning hech qanday usuli yo'q;
Ko'rsatkichlarni hisoblashdan keyin tashkilotning muvaffaqiyati va ko'rilgan choralar o'rtasidagi sabab-oqibat munosabatlarini tushunmaslik.
Menejerlar faqat o'rnatilgan narsalarga e'tibor berishlari mumkin iqtisodiy ko'rsatkichlar moliyaviy bo'lmagan ko'rsatkichlarga e'tibor bermaslik, samaradorlik. Masalan, mahsulot yoki xizmat sifati, mijozlar ehtiyojini qondirish, raqobat muhitidagi o'zgarishlar,
Agar ularning bonuslari ko'rsatkichlarga asoslangan bo'lsa, menejerlarning ishlash ma'lumotlarini manipulyatsiyasi. Misol uchun, agar biznes bo'limining boshlig'i ROIga asoslangan bo'lsa, u ROIni moslashtirishga harakat qilishi mumkin. Masalan, kreditorlik va debitorlik qarzlarini oshirish / kamaytirish (to'lovlar va tushumlarni tezlashtirish yoki kechiktirish orqali) asosiy ko'rsatkichni hisoblash uchun aktivlar bazasini o'zgartirishingiz mumkin.
Mahalliy amaliyotda yangi mahsulotni ishlab chiqarish va foydalanishning iqtisodiy maqsadga muvofiqligi to'g'risidagi qaror an'anaviy ravishda iqtisodiy samarani hisoblash asosida qabul qilindi. Uni aniqlash uchun tegishli usullarni qo'llash majburiy edi. Endi hech qanday texnikani majburiy ishlatish uchun hech qanday talablar yo'q. Shu bilan birga, yirik ishlanmalar uchun biznes ishi odatda amalga oshiriladi. Quyida iqtisodiy samaradorlikni hisoblashning bir qancha usullari keltirilgan. Usul tanlash kurs loyihasi o'qituvchi bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi.

Usul 1. Iqtisodiy samarani ishlab chiqaruvchi va yangi texnologiyani iste'molchi belgilaydi.

Ishlab chiqaruvchining iqtisodiy samarasi korxonaning t-yilda ishlab chiqarish-xo'jalik faoliyatidan olgan foyda yig'indisi sifatida ko'rsatiladi. Hisoblash quyidagi formula bo'yicha amalga oshiriladi:
Ei = Pt - C pt - Hpt,
bu erda Pt - t-yilda mahsulotni sotishdan tushgan tushum, UAH; Ct - t-yilda yillik mahsulot ishlab chiqarish tannarxi, UAH; H pt - t-yilda balans foydasidan soliqlar va to'lovlarning umumiy miqdori, UAH.
Pt qiymatini quyidagicha aniqlash mumkin:
Pt = Tsr * NG,
bu erda Tsr - mahsulotning sotish narxi, UAH; NG - yillik sotish hajmi, dona.
C nt = Cn * NG,
bu erda Cn - mahsulot birligining umumiy qiymati, UAH.
V muddatli ish Hpt qiymatini quyidagicha aniqlash mumkin:
Hpt = QQS + Np = QQS to'langan * Ng + 0,3 * Ped * NG,

bu erda Npt - t-yildagi daromad solig'i, UAH; Ped - mahsulot birligi uchun foyda, UAH; 0,3 - daromad solig'i stavkasi; QQS - mahsulot birligi uchun QQS.
Iste'molchining iqtisodiy samarasini quyidagicha hisoblash mumkin:
Ep = Tsptb * a - Tstsn,
bu erda Tsptb, Tsptn - mos ravishda asosiy va yangi mahsulotni iste'mol qilish narxi, UAH; a - yangi mahsulot birligining asosiy mahsulot birligiga ekvivalentlik koeffitsienti.
Yangi mahsulot birligining unumdorligining o'sishini hisobga olish koeffitsienti (Vn) asosiy (Vb) bilan solishtirganda; Vn - yangi mahsulot bilan ishlab chiqarilgan yillik ishlab chiqarish hajmi; Wb - asosiy mahsulotdan foydalangan holda ishlab chiqarilgan yillik ishlab chiqarish hajmi .