Urganch davlat unversiteti iqtisodiyot fakulteti,, Turizim Iqtisodiyot asoslari”

BOB.SAMARADORLIK HAQIDA TUSHINCHA

1. 
   IQTISODIY SAMARADORLIK KO`RSATKICHLARI
   

Iqtisodiy samaradorlik - Agar zarur qilish imkonini beradi xususiyati kompaniya tahlil. Binobarin, u direktori yoki boshqaruvchi, balki iqtisodiy amalda ishtirok etgan boshqa shaxslar turli nafaqat foydali bo'ladi. Misol uchun, kreditorlar, u kompaniyaning investitsiya pul qaytadi kafolatini beradi, deb; ular kompaniya va bozor tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar targ'ib qilish kerak axborot bunday buyon reklama idoralar, rahbarlari; investorlar, qimmatli qog'ozlar portfelini, va boshqa ko'plab shakllantirish.
Ishlab chiqarish samaradorligi — korxona miqyosida iqtisodiy faoliyat, iqtisodiy dasturlar va tadbirlarning foydali natijalar berishi, olingan iqtisodiy samaraning muayyan qiymatga ega boʻlgan resurslarni qoʻllagan holda eng yuqori ishlab chiqarish hajmiga erishishga sabab boʻlgan ishlab chiqarish omillari, resurslar sarflariga nisbati bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarish samaradorligi korxona faoliyatining yakuniy natijasini koʻrsatadi. Miqdoriy jihatdan ishlab chiqarish samaradorligini mahsulot ishlab chiqarish uchun sarf qilingan mehnat miqdori bilan oʻlchash mumkin, lekin mehnat sarfini aniq oʻlchash ancha qiyin. Shu sababli, ishlab chiqarish samaradorligi mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi; ishlab chiqarish vositalaridan va kapitaldan foydalanish samaradorligi koʻrsatkichlari bilan aniqlanadi. Korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligining umumlashgan koʻrsatkichi tovar ishlab chiqarish surʼatlarining oʻsishi hisoblanadi, undan tashqari puldagi harajatlar birligiga toʻgʻri keladigan mahsulot hajmi, balans foydaning asosiy va aylanma fondlar yigindisiga nisbati, toʻla tannarx koʻrsatkichlari muhim ahamiyatga ega. Mehnat unumdorligining oʻsishi surʼatlari, mehnatni tejash va mahsulot hajmi oʻsishida mehnat unumdorligi hissasi kabi koʻrsatkichlardan ham foydalaniladi. Ishlab chiqarish samaradorligi texnik samaradorlik (ishlab chiqarish hajmi), iqtisodiy samaradorlik (mehnat unumdorligi, mehnat resurslari, asosiy fondlar, aylanma resurslar), ijtimoiy samaradorlik (moddiy resurslar, foyda) hisobiga shakllanadi.
Ishlab chiqarish samaradorligini hisoblashdan maqsad samaradorlikka nimalar hisobiga erishilganini aniqlash va yana qanday omillar evaziga uni oshirish mumkinligini belgilashdan iborat.
Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko‘rsatkichlari
Ishlab chiqarish samaradorligi va uni oshirish masalasi har doim iqtisodiyot nazariyasi fanining dolzarb muammosi sifatida, uning diqqat markazida bo‘lib keladi. Ayniqsa hozirgi paytda bu masala yanada keskin qo‘yilmoqda. Buning sababi shundaki, ishlab chiqarish samaradorligini oshirmasdan turib mamlakatimiz oldida turgan muhim masala – mustaqil iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish vazifasini amalga oshirib bo‘lmaydi. Samaradorlikning iqtisodiy mazmuni sifatida har doim ishlab chiqarishning pirovard natijasi bilan unga avanslangan resurslar, mablag‘lar yoki qilingan xarajatlar o‘rtasidagi nisbat tushuniladi.
Ikkita samaradorlikning kontseptsiyasi mavjud: texnologik samaradorlik mahsulotni ishlab chiqarishni ko'paytirmasdan ishlab chiqarishni oshirish mumkin bo'lmaganda yuzaga keladi. Iqtisodiy samaradorlik , ma'lum bir mahsulot ishlab chiqarish xarajati iloji boricha kamroq bo'lganda yuzaga keladi.
Texnologik samaradorlik muhandislik masalasidir. Texnologik jihatdan mumkin bo'lgan narsalarni nazarda tutgan holda, biror narsa qilish mumkin yoki qila olmaydi. Iqtisodiy samaradorlik ishlab chiqarish omillarining bahosiga bog'liq. Texnologik jihatdan samarali bo'lgan narsa iqtisodiy jihatdan samarasiz bo'lishi mumkin. Lekin iqtisodiy jihatdan samarali bo'lgan narsa har doim texnologik jihatdan samarali.
Iqtisodiy samaradorlik bo'ladi Korxonaning iqtisodiy samaradorligi ko'rib chiqilayotgan davr natijalari resurslari qo'llash tizimli xaritalash hisoblanadi. Bu ko'rsatkich, bizga bunday resurslari va ulardan foydalanish ortib yoki kamayib, to'liqligi va foydaliligi sifatida mehnat unumdorligi, o'zgarishlarni tavsiflovchi imkonini beradi ishlab chiqarish quvvatlarini, xom ashyo va materiallar. Yuqoridagi ko'rsatkichlar Barcha to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqarish jarayoni xarajatlarini minimallashtirish esa eng qulay natijalarga erishish uchun yo'lda bo'ladi beradi.
ishlab chiqarish natijasi an'anaviy miqdorda balki ishlab tovarlar iste'mol xarajatlarini nafaqat o'z ichiga oladi korxona qiymati yoki qanday ishlab chiqarish chiqarilgan hajmining shaklida taqdim etilishi mumkin final foydali mahsulot, shuningdek, milliy iqtisodiy faoliyat, deb ataladi.
Iqtisodiy samaradorlik chora-tadbirlar Shunday qilib, iqtisodiy samaradorligi - faoliyat natijasida nisbati umumiy ishlab chiqarish faoliyat xarajatlarini jami. Bugungi dunyoda, bunday chora turli shaklda ifodalanishi mumkin. uchun olingan nisbati, ya'ni o'ziga xos ishlab chiqarish darajasida, bu parametr, farq sifatida ifodalanadi Hisobot davrida poytaxt ishlab chiqarish sarf keldi. butun ishlab chiqarish ko'rsatilgan umumiy davlat mehnat yoki bir ishchi birligi (xodim) 1 soat asoslangan Biroq, milliy yuqori ko'rsatkichi bildirdi.


Iqtisodiy samaradorlik - Agar zarur qilish imkonini beradi xususiyati kompaniya tahlil. Binobarin, u direktori yoki boshqaruvchi, balki iqtisodiy amalda ishtirok etgan boshqa shaxslar turli nafaqat foydali bo'ladi. Misol uchun, kreditorlar, u kompaniyaning investitsiya pul qaytadi kafolatini beradi, deb; ular kompaniya va bozor tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar targ'ib qilish kerak axborot bunday buyon reklama idoralar, rahbarlari; investorlar, qimmatli qog'ozlar portfelini, va boshqa ko'plab shakllantirish.
tadbirlarning iqtisodiy samaradorligi korxonaning iqtisodiy va ishlab chiqarish faoliyati optimallashtirish va fizibilite uchun amalga. Bu sizga ko'proq to'liq viloyatlar va iqtisodiyotning turli tarmoqlari o'rtasida ularni almashish, mavjud resurslarni foydalanish imkonini beradi. Iqtisodiy samaradorlik - jarayoniga jalb barcha kompaniyalar samaradorligini iborat ishlab chiqarish, xarakterli hisoblanadi. O'z navbatida, bu ko'rsatkich chiqishi soniga asoslangan aniqlanadi, shuningdek, buning uchun sarf kapital. Shunday qilib, qaytib tezligini aniqlash mumkin chiqimlarni qoplash davri, ishlatiladigan vositalar aylanmasi
Iqtisodiy samaradorlikka baho berishda mutlaq va nisbiy ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasinining 1999-yil 5-fevraldagi 54-sonli Qarori bilan tasdiqlangan “Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida”gi Nizomga muvofiq qishloq xo‘jalik korxonalarining iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari aniqlanadi.
Mahsulotlarni sotish, xizmatlar ko‘rsatish natijasida xo‘jalikning hisob-kitob raqamiga kelib tushgan mablag‘lar uning yalpi pul tushumini tashkil etadi. Yalpi pul tushumidan egri soliqlar (qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, bojxona to‘lovlari) summasini ayirish orqali sof pul tushumi aniqlanadi.
Qishloq xo‘jalik korxonalarining yalpi daromadi yalpi mahsulot qiymatidan ishlatilgan asosiy vositalarning amortizatsiya summasini ayirish orqali aniqlanadi. Uni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:
YaD = YaM – As
Bunda: YaD – yalpi daromad summasi;


YaM – yalpi mahsulot qiymati;
As – ishlatilgan asosiy vositalarning amortizatsiya summasi.
Iqtisodiy samaradorlikka baho berishda foydalaniladigan asosiy ko‘rsatkichlardan biri – foydadir. Foyda summasi orqali ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi va korxonaning iqtisodiy salohiyatiga baho berish mumkin. Iqtisodiy samaradorlikka baho berishda foydaning quyidagi turlari aniqlanadi:
1) yalpi foyda summasi. Ushbu ko‘rsatkich mahsulot sotishdan tushgan sof pul tushumidan sotilgan mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxini ayirish natijasida aniqlanadi. Uni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:
YaF = ST - T
Bunda: YaF – yalpi foyda summasi;
ST – sof pul tushumi;
T – sotilgan mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxi.

2. 
   asosiy faoliyatdan olingan foyda. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash uchun yalpi foydadan davr xarajatlarini ayirish va asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlarni qo‘shish hamda asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zararlarni ayirish orqali aniqlanadi. Bunda quyidagi tenglikdan foydalanish mumkin:
   
3. 
   AFF = YaF - DX + AFBD - AFBZ
   

Bunda: AFF – asosiy faoliyatdan olingan foyda;
DX – davr xarajatlari;
AFBD – asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlari;
AFBZ – asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zararlar.
Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlarga quyidagilar kiradi:
- undirilgan yoki qarzdor tomonidan e’tirof etilgan jarimalar, penyalar, vaqtida to‘lanmagan qarzlar va xo‘jalik shartnomalari shartlarini buzganlik uchun jarimalar, shuningdek yetkazilgan zararlarni undirish bo‘yicha daromadlar;
- hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yillar foydasi;
- asosiy fondlar va boshqa mol-mulklarni sotishdan olingan daromadlar;
- da’vo bildirish muddati o‘tgan kreditorlik va deponent qarzlarni hisobdan chiqarishdan olingan daromadlar;
- xo‘jalikning umumiy ovqatlanish shaxobchalaridan tushumlar va yordamchi xizmatlardan daromadlar sifatidagi boshqa daromadlar;
- davlat subsidiyalari va xolisona moliyaviy yordamlar.
3) umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash uchun asosiy faoliyatdan olingan foydaga moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlarni qo‘shish va moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlarni ayirish orqali aniqlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalanish mumkin:
UFF = AFF + MFD – MFX
Bunda: UFF – umumxo‘jalik faoliyatdan olingan foyda;
MFD – moliyaviy faoliyat daromadlari;
MFX – moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar.
Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlarga quyidagilar kiradi:
- olingan royaltilar va sarmoya transferti;
- O‘zbekiston Respublikasi hududida yoki uning tashqarisida boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida ulush qo‘shgan holda qatnashishdan olingan daromad, aksiyalar bo‘yicha olingan dividendlar hamda obligatsiyalar va xo‘jalikka tegishli qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha daromadlar;
- mol-mulkni uzoq muddatga ijaraga berishdan olingan daromadlar;
- chet el valyutasi bilan operatsiyalar bo‘yicha ijobiy kurs tafovuti;
- qimmatli qog‘ozlarga, sho‘ba korxonalarga va boshqalarga sarflangan mablag‘larni qayta baholashdan olingan daromadlar;
- moliyaviy faoliyatdan boshqa daromadlar.
Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlarga quyidagilar kiradi:
- olingan kreditlar bo‘yicha to‘lovlar;
- mol-mulkni uzoq muddatga ijaraga olish (lizing) bo‘yicha foizlarni to‘lash xarajatlari;
- chet el valyutasi bilan operatsiyalar bo‘yicha salbiy kurs tafovutlari va zararlar;
- qimmatli qog‘ozlarga, sho‘ba korxonalarga va boshqalarga sarflangan mablag‘larni qayta baholashdan ko‘rilgan zararlar;
- o‘z qimmatli qog‘ozlarini chiqarish va tarqatish bilan bog‘liq xarajatlar;
- moliyaviy faoliyatdan boshqa xarajatlar.
4) soliq to‘langungacha bo‘lgan foyda. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash uchun umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foydaga tasodifiy (ko‘zda tutilmagan) daromadlarni qo‘shish va tasodifiy zararlarni ayirish orqali aniqlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalanish mumkin:
STF = UFF + TD – TZ
Bunda: STF – soliq to‘langungacha bo‘lgan foyda;
TD – tasodifiy (ko‘zda tutilmagan) daromadlar;
TZ – tasodifiy zararlar.
Tasodifiy foyda - bu ko‘zda tutilmagan, tasodifiy tusga ega bo‘lgan, xo‘jalik yurituvchi subyektning odatdagi faoliyati doirasidan chetga chiqadigan tusdagi operatsiyalar natijasida paydo bo‘ladigan va olinishi kutilmagan foydadir.
Tasodifiy zararlar - bu xo‘jalik yurituvchi subyektlarning odatdagi faoliyatidan chetga chiquvchi hodisalar yoki operatsiyalar natijasida vujudga keladigan va ro‘y berishi kutilmagan odatdan tashqari xarajatlar moddalaridir. U yoki bu xarajat moddasining favqulodda zararlar moddasi sifatida aks ettirilishi uchun u quyidagi mezonlarga javob berishi kerak:
- korxonaning odatdagi xo‘jalik faoliyatiga mos emaslik;
- bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi kerak;
- boshqaruv xodimi tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga bog‘liq emasligi.
Tegishli xarajat moddalarini favqulodda zararlar moddasiga kiritish yoki kiritmaslik to‘g‘risida qaror qabul qilishda ishlar amalga oshiriladigan sharoitlarni ham hisobga olish lozim. Masalan, agar xo‘jalik yurituvchi subyekt alohida iqlim sharoitlarida joylashgan bo‘lsa, u holda iqlim sharoitlariga bog‘liq holdagi ishlamasdan turib qolishlar favqulodda deb baholanishi mumkin emas, chunki ushbu modda bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi kerakligi to‘g‘risidagi mezonga mos kelmaydi.
5) sof foyda. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash uchun soliq to‘langungacha bo‘lgan foydadan to‘lanadigan soliqlar summasini ayirish lozim. Bunda quyidagi formuladan foydalaniladi:
SF = STF – ST
Bunda: SF – sof foyda;
ST – to‘lanadigan soliqlar va boshqa to‘lovlar summasi.
Sof foyda korxona ixtiyorida qoluvchi foyda bo‘lib, u muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy samaradorlikka baho berishda asosan sof foyda summasiga e’tibor berish kerak.
Iqtisodiy samaradorlikka baho berishda mutlaq ko‘rsatkichlar bilan bir qatorda nisbiy ko‘rsatkichlardan ham foydalaniladi. Ulardan biri rentabelluk darajasidir.
Rentabellik darajasi korxonalar faoliyatining iqtisodiy samaradorligiga baho berishda qo‘llaniladigan asosiy mezon ko‘rsatkich hisoblanadi. Rentabellik darajasi qilingan xarajatlarning samaradorligini tavsiflaydi, ya’ni qilingan har bir birlik xarajat evaziga qancha sof foyda olinganligini ko‘rsatadi. Uning darajasini aniqlash uchun sof foydani tannarxga kiritilga xarajatlarga taqsimlab, natija 100 ga ko‘paytiriladi. Bunda quyidagi tenglikdan foydalaniladi:
Bunda: Rd – rentabellik darajasi, foizda.
Bu ko‘rsatkich yordamida korxona, tarmoq miqyosida yoki alohida mahsulotlar turlari bo‘yicha xarajatlarning iqtisodiy samaradorlik darajasi aniqlanadi. Bu ko‘rsatkichlar darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, bu iqtisodiy samaradorlik darajasi ham shunchalik yuqori ekanligidan dalolat beradi. Masalan, rentabellik darajasi 20 foiz bo‘lsa, bu qilingan har bir so‘m xarajat evaziga korxonada 20 tiyindan sof foyda olinganligini anglatadi.
Korxona faoliyatining iqtisodiy samaradorligiga baho berishda rentabellik me’yori ko‘rsatkichidan ham foydalaniladi. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash uchun sof foyda summasi xo‘jalikda foydalanilayotgan barcha ishlab chiqarish fondlari umumiy qiymatiga taqsimlanadi va natija 100 ga ko‘paytiriladi. Bunda quyidagi tenglikdan foydalaniladi:
Bunda: Rm – rentabellik me’yori, foizda;

OFq – aylanma fondlarning o‘rtacha yillik qiymati, ming so‘mda;
AFq – asosiy fondarning o‘rtacha yillik qiymati, ming so‘mda;
Bu ko‘rsatkich korxonada sarflangan barcha ishlab chiqarish fondlarining bir birligi evaziga qancha foyda olinganligini anglatadi.
Hukumatimiz tomonidan barcha tarmoqlarda faoliyat yurituvchi korxonalarning iqtisodiy samaradorligini oshirish bo‘yicha islohotlar izchil amalga oshirilmoqda.
Mamlakatimizda so‘nggi yillarda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar o’zining ijobiy natijalarini bermoqda. Jumladan, ishlab chiqarish resurslaridan to‘liq foydalanish natijasida tarmoqning yalpi mahsuloti hajmi oshmoqda va samaradorlik darajasi ham yaxshilanib bormoqda.
Har bir korxona ish kuchini, sobit va ishlab chiqarish vositalarini aylanma ega. Ularning holda, ishlab chiqarish jarayoni haqiqatdan yiroq. Shuningdek, kompaniya faoliyatini yaxshilash uchun investitsiya ularning ish faoliyatini yaxshilash uchun harakat qilmoqda.
ularning usullaridan foydalanib, bu omillarning har biri foydalanish samaradorligini hisoblash uchun. Ulardan ba'zilari shu tamoyillariga asoslanadi.
4. Ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishga ta’sir etuvchi omillar.
5. Sanoat ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy yo‘llari.
sezilarli darajada korxonalar uchun hayot oson qilish mumkin iqtisodiy samaradorligini hisoblash uchun formula yaratish. Har bir kompaniya foyda hajmini oshirish maqsadida mahsulot sifatini yaxshilash va ularning daromadlarini oshirish yoki xarajatlarini kamaytirish maqsadida ishlab chiqarish jarayonida pul investitsiya qilish uchun harakat qiladi.
TURLARI SAMARADORLIGI
Samaradorligi ikki guruhga bo'linadi. birinchi - iqtisodiy. Ikkinchi - ijtimoiy-iqtisodiy.

iqtisodiy samaradorligi mezoni u tomonidan qabul foyda miqdorini maksimallashtirish uchun kompaniyaning qobiliyati bo'lsa. ijtimoiy va iqtisodiy samaradorligi mezoni - manfaatlari va aholi ehtiyojlarini qondirish darajasi.

2.