Урганч давлат университети

10 – амалий машғулот
Иссиқлик алмашиниш жараёнларини ҳисоблаш...................................................77
Тавсия этиладиган адабиётлар рўйхати.........................................................................89

Иловалар...........................................................................................................................90

1 – амалий машғулот.
Бирликлар системаси. Асосий физик катталиклар ва улар билан танишиш

Кимё ва қурилиш материаллари ишлаб чиқариш технологиясида янги жараёнларни яратиш ёки мавжуд жараёнларни модернизация қилиш пайтида ушбу жараёнларнинг кинетикаси ўрганилади. Ўрганилаётган жараённинг кинетик қонуниятларини таҳлил қилиш натижасида уни амалга оширишнинг оптимал шароитлари (ишчи параметрлар қийматларининг оптимал чегаралари) аниқланади. Шунга кўра, ушбу шароитга монанд бўлган жиҳоз танлаб олинади ёки лойиҳаланади. Машина ёки қурилмани ҳисоблаш пайтида қайта ишланаётган хом-ашё ва материаллар оқимларининг сарфлари, зарурий энергия миқдори, қурилманинг ишчи юзаси ёки ҳажмининг асосий ўлчамлари ҳамда жараён даври аниқланади.

Жараёнлар ва қурилмаларни ҳисоблаш тартиблари қуйидаги кетма-кетликда бажарилади.
1. Жараённи моддий ва иссиқлик баланси тузилади. Ушбу баланс тенгламаларига асосан қурилмага киритилаётган ва ундан чиқаётган моддий ва энергетик оқимлар сарфи (миқдори) аниқланади.
2. Статик режимлар учун жараён йўналиши ва мувозанат ҳолатининг чегаралари аниқланади.
3. Жараённи ҳаракатга келтирувчи куч (концентрация, ҳарорат ва босимлар фарқи) қиймати аниқланади.
4. Жараён кинетикаси асосида унинг тезлиги ва даври аниқланади.
5. Жараён параметрларининг оптимал қийматлари бўйича қурилмани ишчи юзаси ёки ҳажми ҳисобланади.
6. Қурилмани ҳисобланган конструктив ўлчамларига кўра унинг барча элементларини геометрик ўлчамлари аниқланади. Зарурий ҳолларда мустаҳкамлик ҳисоблари ҳам бажарилади.
7. Жараённи амалга ошириш пайтида қурилма ёки машинанинг ишчи органларига таъсир этувчи кучлар қиймати ҳисобланади. Шундан сўнг, ишчи орган ҳаракати учун зарур бўлган қувват миқдори аниқланади.
8. Кинематик ҳисоблар асосида механик узатмаларни фойдали иш коэффициенти ва узатишлар сони аниқланиб, технологик жиҳоз электродвигателининг истеъмол қуввати аниқланади. Бу турдаги ҳисоблашларни бажариш услублари “Амалий механика” фани материалларида ўрганилган ва зарурий маълумотлар адабиётларда кенг ёритилган.
“Физик катталик” тушунчаси бир қатор физик объектлар (системалар, уларнинг ҳолати ва уларда кечаётган жараёнлар) учун сифат жиҳатдан умумий, аммо миқдор жиҳатдан ҳар бир объект учун индувидуал бўлган хосса деб таърифланади. Масалан, барча жисмлар массага ва ҳароратга эга бўлади, аммо ушбу параметрларнинг сон қийматлари ҳар бир жисм учун фарқли бўлади. Шунинг учун ҳар бир объектнинг хоссаларини акс эттирувчи физик катталиклар ўртасидаги миқдорий фарқни аниқлаш мақсадида физик катталикни ўлчаш тушунчаси киритилади.
Ҳар бир физик катталикларнинг ўлчамлари ўртасида, ифодаланишига кўра, сон қийматли (бутун, рационал ва ҳақиқий сонлар, векторлар ёки матрицалар шаклида) ёки мантиқий структурага эга бўлган нисбатлар (“катта”, “кичик”, “тенг”, “йиғинди” ва б.) мавжуд. Одатда сон қиймати шаклидаги ифодага эга бўлган нисбатлар катталик ўлчамини ифодалайди.
СИ (Systeme International) ҳалқаро бирликлар тизими. Физик катталикларнинг бир неча тизимлари мавжудлиги, носистематик бирликларнинг кўплиги ва бир тизимдан иккинчисига ўтиш пайтида қайта ҳисоблашларни бажариш ноқулайлиги ўлчов бирликларининг унификациялашни талаб этади. Турли давлатлар ўртасидаги иқтисодий ва илмий-техникавий алоқаларни ўсиши бундай умумлаштиришни ҳалқаро масштабда амалга ошириш заруриятини келтириб чиқарди. Шундай қилиб, барча ўлчаш соҳаларини қамраб олувчи, амалий жиҳатдан қулай бўлган физик катталикларнинг ягона тизимига талаб кучайди.
1960 йилда ўлчов ва тарозилар Бош конференцияси томонидан ҳалқаро бирликлар тизими СИ тасдиқланди. Шу билан бирга янги тизимнинг 6 та асосий, 2 та қўшимча (1-жадвал) ва 27 та бирликнинг ўзаро ҳосиласи акс этган 1-рўйхат ҳамда бирликларнинг ўзаро нисбатлари ва бўлакларини белгиловчи олд қўшимчалар тасдиқланди.
1-жадвал
СИ тизимининг асосий ва қўшимча бирликлари

т/р	Катталиклар	Ўлчов бирлиги	Русча белгиси	Ҳалқаро белгиси
1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 2.1 2.2