Urganch davlat universiteti tarix fakulteti

Shayboniylar davlat boshqaruvi. Ta’kidlash joizki, o’zbek davlatchiligining somoniylar, qoraxoniylar, g’aznaviylar, saljuqiylar, anushtaginlar va temuriylar davrida mavjud bo’lgan davlat boshqaruv tartiblari shayboniylar zamonida konservativ yo’nalishda rivoj topa boshladi. Ya’ni dargoh va uning atrofidagi xizmatlar mavqei kuchayib borib, ijroiya hokimiyati faoliyati susayaborgandi. Shunday qilib shayboniylar davrida eng oliy davlat idorasi dargoh hisoblangan. Uning tepasida oliy hukmdor-xon turgan. Oliy hukmdorlik otadan bolaga emas, balki suloladagi eng ulug’ yoshdagi namoyondaga o’tishi saqlangan bo’lsada, XVI asrning 40-yillaridan boshlab sulola ichidagi oilaviy an’ana ustun chiqa boshlagan. Dargohdagi xondan keyingi muhim davlat vazifasi naqib hisoblangan. Naqib xonning eng yaqin va ishonchli kishilaridan hisoblangan. Rasmiy qabul marosimlarida u oliy hukmdordan chap tomondan birinchi bo’lib, joy olish uning dargohda tutgan yuksak maqomidan dalolatdir. Farmon yorliqlarida ham naqib nomi birinchi bo’lib zikr etilgan.

Naqib davlatning ichki va tashqi siyosati va harbiy masalalarda oliy hukmdorning birinchi maslahatchisi sifatida qaralgan. Bu mansabga asosan payg’ambar avlodlari bo’lmish sayyidlar honadoniga mansub kishilar ta’yinlangan. Davlat ahamiyatiga molik mansablardan yana biri otaliqdir. Otaliq ya’ni otasining o’rnini bosmoq ma’nosida oliy hukmdor viloyatlarni sulola namoyondalari shahzodalarga taqsimlab berar ekan, ularga otaliq, ya’ni o’z nazoratchisini, ishongan shaxsini tayinlagan. Demak, otaliqning asosiy vazifasi joylar-viloyatlar bilan bog’liq bo’lgan.

Oliy hukmdor chiqargan hukmlar, yorliqlar va boshqa rasmiy hujjatlarni o’z egalari, mas’ullariga, ijrochilarga yetkazish tadbirlariga parvonachi javobgar bo’lgan. Urush paytlarida esa, ular harbiy yetakchilik vazifalari bilan ham shug’ullanganlar.

Dargohga tushgan arzlarni qabul qilish javobini berish haqida mamlakatdagi ijtimoiy adolat tartiblariga rioya qilishning nazorati kabi yumushlarga dodhoh mutasaddi edi. Dodhoh elchilarni qabul qilish, elchilik yumushlarini tashkil etish va hatto shaxsan elchi sifatida boshqa mamlakatlarga borib-kelishni ham amalga oshirgan.

Dargohda muhim lavozimlardan yana biri ko’kaldosh hisoblanadi. Ko’kaldosh oliy hukmdorga va rasmiy sulolaga eng yaqin kishi bo’lgan. Ko’kaldosh sulolaning bir vakili bilan bir onani emganlik tushuniladi.

Dargohda yasovul, eshikog’asi, miroxur, shig’ovul, qushbegi va hokazo yumushlar mavjud bo’lgan. Shuningdek qo’rchiboshi (qurol-aslaha xizmati), jarchi, tavochi, qorovulbegi, munshiy, muhrdor, xazinachi, mehtar va hokazo lavozimlari mavjud bo’lgan.

Dargoh faoliyatida katta mavqega ega bo’lgan lavozimlardan biri shayhulislom bo’lib, davlat va jamiyatdagi mafkuraviy hayotda uning o’rni favqulodda edi.

Sadr lavozimi vaqf mulklarini boshqargan. Sud ishlariga kelganda bosh qozi yetakchilik qilgan. Harbiylar hayotida huquqiy masalalarni askar qozisi hal qilgan.

Shunday qilib, XVI asr o’zbek davlatchiligi tarixida yetakchi siyosiy kuch shayboniylar edi. Bu davrda davlat markazlashdi.