Urganch davlat universiteti pedagogika fakulteti maktabgacha ta

II Bob. MTTda ravon nutqni rivojlantirish metodikasi
2.1 MTTda bolalar nutqidagi kamchiliklarni aniqlash va to‘g‘rilash
Bolalarning nutqi kattalar nutqi asosida rivojlanib boradi. Nutqni to‘g‘ri shakllanishi atrofdagilar nutqiga, nutqiy tajribasiga, to‘g‘ri nutq muhiti va ta’lim-tarbiyasiga bog‘liq.
Nutq tug‘ma qobiliyat emas, balki hayot davomida bolaning jismoniy va aqliy rivojlanishi bilan parallel ravishda shakllanib boradi. Nutq buzlishlarini o‘rganish, tushunish uchun bola nutqining normal rivojlanish yo‘lini, bu jarayonning o‘ziga xos xususiyatlarini, nutqning muvaffaqiyatli shakllanishida katta rol o‘ynovchi sharoitni bilish lozim.
Bunda tashqari bola nutqining rivojlanish davrlarini aniq bilish zarur. Bu esa nutqning rivojlanishi jarayonidagi u yoki bu kamchiliklarni o‘z vaqtida bilish va aniqlash uchun kerak bo‘ladi.
G.I.Rozengrad-Pupko bolada nutqni rivojlanishini ikki davrga ajratadi: 1.tayyorlov davri (2 yoshgacha); 2.nutqning mustaqil shakllanish davri. A.N.Leontev bola nutqining shakllanishini 4 davrga ajratadi:
1. Tayyorgarlik davri-bola tug‘ilganidan bir yoshgacha;
2. Bog‘chagacha bo‘lgan davr -3 yoshgacha;
3. Maktabgacha bo‘lgan davr- 7 yoshgacha;
4. Maktab davri.
Bola tug‘ilgan daqiqadan boshlab ovoz chiqaradi. Bu ovoz qichqiriq va yig‘idan iborat bo‘ladi. To‘g‘ri, bu ovoz odam nutqidan uzoq. Lekin ana shu qichqiriq va yig‘i nutq apparatining 3 bo‘limi (nafas olish, ovoz hosil bo‘lish, artikulyatsion) rivojlanishida katta rol o‘ynaydi.
“Xalqning aniq maqsad sari xarakat qilishi, davlatmand bo‘lishi, baxtli bo‘lib izzat – hurmat topishi, jahongir bo‘lishi yoki zaif bo‘lib xorlikka tushishi, baxtsizlik yukini tortishi, e’tibordan qolib, o‘zgalarga tobe va qul, asir bo‘lishi ularning o‘z ota – onalaridan bolalikda olgan tarbiyalariga bog‘liq.”⁸
Ikki hafta o‘tgach, bola gapirayotgan odamning ovoziga e’tibor bera boshlaydi. Bir oyligining oxiriga borib, uni mayin qo‘shiq (alla) ostida tinchlanishi mumkin bo‘lib qoladi.2 oylik atrofida gu-gulash, 3-oyning boshida bog‘inlarning talaffuzi paydo bo‘ladi. Bunda tovushlar birikmalari aniq artikulyasiya qilinmaydi.Bola 5 oyligida tovushlarni eshitadi. Atrofdagilarning lablari artikulyatsion harakatini ko‘rib unga taqlid qilishga harakat qiladi. Bolaning qandaydir aniq harakatlarni ko‘p marotaba takrorlashi harakat ko‘nikmasining mustahkamlanishiga olib keladi. 6 oyligidan boshlab bola taqlid qilish orqali ba’zi bo‘g‘inlarni talaffuz eta boshlaydi.
Ikkinchi yarim yillikda bola ba’zi bir tovushlar birikmasini idrok qila boshlaydi va ularni predmetlar yoki harakatlar bilan bog‘laydi. Bola 7-9 oyligida kattalar ketidan turli xil bo‘g‘inlarni qaytara boshlaydi. 10-11oyligida so‘zlarning o‘ziga reaksiya paydo bo‘la boshlaydi (vaziyat va gapirayotgan kishining intonatsiyasidan qat’i nazar).
Ikkinchi davr-bog‘chagacha bo‘lgan davr. (1yoshdan 3 yoshgacha). Bolada birinchi so‘zlar paydo bo‘lgandan so‘ng, tayyorlov davri tugab, aktiv nutqni egallash davri boshlanadi. Bu vaqtda bola atrofdagilar artikulyatsiyasiga e’tibor beradi. U gapirayotganlar orqasidan so‘zlarni ko‘p marotaba takrorlaydi va o‘zi ham so‘zlarni talaffuz qiladi. Bola hayotining 2-3 yiliga kelib, uning lug‘at boyligi sezilarli darajada boyib boradi.
Eng keng tarqalgan ma’lumotga ko‘ra bolalarning lug‘at boyligini bog‘chagacha bo‘lgan davrda o‘sishi quyidagi raqamlarni ko‘rsatadi:1 yoshu 6 oylikda-10-12 ta so‘z, 2-yilning oxiriga kelib 300 ta so‘z, 3 yoshga borganda -1000 ta so‘z.
Bola hayotining 3-yiliga kelib, nutqning grammatik tomoni shakllana boshlaydi. Avval bola o‘z xohish va iltimoslarini bir so‘z bilan ifodalaydi. Keyinchalik 1-2 ta so‘zdan iborat sodda jumlalar paydo bo‘la boshlaydi.
Uchinchi davr – maktabgacha bo`lgan davr (3 yoshdan 6 yoshgacha). Maktabgacha bo‘lgan davrda bolalar birinchi navbatda artikulyatsion jihatdan oson talaffuz etiladigan: lab-lab, lab-til undoshlari – p, b, m, f, v va boshqalarni o‘rganadilar. Artikulyatsion jihatdan etish qiyin bo‘lgan: shivirlovchi, sirg‘aluvchi (s, z, sh, j, ch) va sonor (r, l), til orqa (k, g) tovushlarni talaffuzini egallashda qiynaladilar. Shuning uchun bolalar bu tovushlarni nutqda notog‘ri qo‘llaydilar yoki talaffuz etmaydilar.
Bu davrda lug‘at boyligining o‘sishi davom etadi. Bolalarning 4-6 yoshida uning aktiv lug‘ati 3000-4000 ta so‘zgacha yetadi. Lug‘at boyligi o‘sib borishi bilan birgalikda nutqning grammatik tomoni ham rivojlanib boradi.
Bola hayotining 4-yiliga kelib, ular o‘z nutqlarida sodda va murakkab gaplarni qo‘llay boshlaydilar. 5 yoshga kelib esa, qo‘shma gaplardan erkin foydalana oladilar. 5 yoshli bolalar qo‘shimcha savollarsiz hikoya va ertaklarni aytib berish qobiliyatiga ega bo‘ladilar.
Bu davrda fonematik idrok sezilarli darajada rivojlanadi. Bola avval unli va undoshlarni, so‘ng sonor, shovqinli va sirg‘aluvchi tovushlarni ajrata boshlaydilar. Normada 4 yoshli bola barcha tovushlarni ajrata olishi, unda fonematik idrok shakllangan bo‘lishi lozim. Bu vaqtga kelib tovushlarni tog‘ri talaffuzining shakllanishi tugallanadi va bola har tomonlama to‘g‘ri, aniq gapiradi.
To‘rtinchi davr- maktab davri (7 yoshdan 17 yoshgacha). Bu davrning o‘ziga xos tomoni shundaki, bolalar nutqining rivojlanishi oldingi davrladagiga nisbatan ongli ravishda ro‘y beradi. Bu davrda bolalar tovushlar analizi, nutqning grammatik qonuniyatlarini egallaydilar. Bu davrda nutqning yangi turi yozma nutq yetakchi rol o‘ynaydi. Bolada nutqning normal rivojlanishi, unga doimo yangi tushunchalarni o‘zlashtirib olishga, tevarak-atrof haqidagi bilim va tasavvurini kengaytirishga imkoniyat yaratadi. Shunday qilib, nutq, uning rivojlanishi tafakkurning rivojlanishi bilan uzviy bog‘liqdir.
Har bir nutqiy vazifa ustidagi ishlaming ustuvor yo‘nalishlarini ajratar ekanmiz, ulaming barchasi o‘zaro bog‘liqlikda va yaqin o‘zaro hamkorlikda ishtirok etishini ta’kidlash lozim. Tilning asosiy harakatlarini: tilni yuqoriga ko‘tarish, pastga tu- shurish, tilni og‘iz burchaklariga yo‘naltirishni mustaqil bajarishga o‘rgatish. (lablar,til, til uchi, til kuragi, tilning orqa qismi, tishlar, tanglay, tovush, og‘iz, lablar, tishlar va til, tanglay) haqida quyidagi- cha ma’lumot berish. Tovush hosil qilishda ishtirok etadigan turli a’zolarning ahamiyati: 1. Nafas apparati. 2. Bo‘g‘iz (hiqildoq) bo‘shlig‘i. 3. Og‘iz bo‘shlig‘i (til, tanglay, kichiktil, tish, va lablar). 4. Burun bo‘shlig‘i (tovush ohangiga alohida tus berishda ishtirok etadi). Diksiya - talaffuz tarzi, talaffuzni aniq ravshanligi darajasi. 0 ‘qituvchi uchun to‘g‘ri talaffuz eng kerakli qurol. Chunki eshitayot- ganlar tushunishi uchun - talaffuz ravon, har bir bo‘g‘in, so‘z va to- vushlami aniq aytishi kerak. Ritmika - ovoz maromi yoki vazni. Ba’zi bir so‘zlamifig bo‘g‘inlaming talafifiizi, ulaming tezligini nutq suratini tashkil etadi. Ovoz tezligi har bir o‘qituvchining fazilati. Nutq mazmuni muomala vaziyatiga bog‘liq. Pauza - temp va nutqning yoqimli boMishi nutq ohangini tashkil etadi. Monotonnost (bir ohangda nutq zerikarli bo‘lib qiziqish va diqqatni pasaytiradi).
“Amaliy natija bilan mustahkamlangan o‘z mevasi, xosilini berayotgan islohot odamlarning qalbiga, yuragiga tez kirib boradi. Va bunday islohotni, bunday shiddatli jarayonni hech kim, hech qanday kuch to‘xtata olmaydi.”⁹
1-mashg‘ulot: Mavzu: «Quvnoq tilcha haqida ertak». Maqsad: Bolalarga og‘iz, lablar, tishlar va til, tanglay haqida tu- shunchalarini mustahkamlash. Tilning asosiy harakatlarini bolalar Ы- , lan birgalikda bajarish: tilni yuqoriga ko‘tarish, pastga tushurish, tilni og‘iz burchaklariga yo‘naltirish. Vazifalar: Mashg‘ulot vaqtida har bir bolani diqqat-e’tibor bilan kuzatib, mashqni qanday bajarayotganini tekshirib turish. Kutilayotgan natijalar: Bolalaming gapirishimiz uchun bizga nimalar yordam beri- shi (lablar, til uchi, til kuragi, tilning orqa qismi, tishlar, tanglay, tovush, og‘iz, lablar) haqidagi tushunchalari yanada mustah- kamlanadi. Tilning asosiy harakatlari: tilni yuqoriga ko‘tarish, pastga tushurish, tilni og‘iz burchaklariga yo‘naltirishni mus- taqil bajara oladilar. Bolalar bilimlarini kengaytirishga yo‘naltirilgan, ishtirok etishga mo‘ljallangan interfaol usullar: Aqliy faujum. Qisqa hikoya. Savol-javob. Tetiklashtiruvchi mashqlar. Kerakli jihozlar: «Quvnoq tilcha haqida» ertagi bilan ishlashni mo‘lj allash. Mashg‘ulotnmg borishi.Tarbiyachi: Bolalar, qani ayting-chi: «Biz nima orqali gapiramiz?» (og‘zimiz bilan). To‘g‘ri, og‘zimiz orqali. Og‘zimiz uychaga o‘xshaydi. Bu uychada nima yashaydi? To‘g‘ri, til. Til haqida ertak eshitganmisiz? Qani eslab ko‘ring-chi. Til uychada yashaydi. U yashaydigan uychaning eshigi bor-a? Uning uychasida bitta eshikcha emas, balki ikkita eshikcha bor edi. Birin- chi eshigi-lablar, ikkinchi eshigi -tishlar. Bu uyning shifti ham bor edi. Bu nima deb atalar edi? To‘g‘ri, tanglay. Biz gapirmaganimizda uychaning ikkala eshikchasi yopiq bo‘ladi va tilcha ko‘rinmaydi. Hammangiz og‘zingizni yoping va bir-biringizni og‘zingizga qarang. Tilcha qorong‘ida o‘tiraverib zerikib, ko‘chaga chiqib sayr qilib kel- moqchi bo‘ladi. Avval til uchini chiqarib, havo qanday ekanligini bilib olmoqchi bo‘ladi. Kelinglar, hammamiz shunday qilamiz (tarbiyachi bolalarni bu harakatni qanday bajarayotganliklarini tekshirib chiqadi). Mana, qanday keng tilcha, hammangiz bir-biringizga qaranglar. Birdan qattiq shamol esdi, tilcha burishdi. Ingichka bo‘lib oldi, so‘ngra butunlay uychasiga yashirinib, uxlash uchun karavatchasiga cho‘zildi(bolalami tekshirish).Uyqudan uyg‘ongan tilcha mashq qilmoqchi bo‘ldi, yuqoriga ko‘tarila boshladi.(yuqoridagi tishlar orqasiga), so‘ngra pastga tushadi (pastki tishlar orqasiga) (tarbiyachi har bir bolani tekshiradi). Tilcha avval mashqni sekin-sekin bajaradi, so‘ngra tez-tez sakray boshladi. U sakraganda shiftga yetay- yetay dedi, sakrab shiftni til uchi bilan silab qo‘ydi.Tilcha mashq qilib bo‘lgach, yana ko‘chaga chiqmoqchi bo‘ldi. Ko‘chaga chiqib zinapoyaga o‘tirdi(tilning keng oldingi qirrasini pastki labga qo‘yish, bolalar bu harakatni bajarayotganlarida pastki lablarini qiyshaytirmasinlar, pastki tishlarga tegizmasinlar). Bir o‘zi o‘tiraverib zerikdi, o‘ynash uchun ko‘chada hech kim yo‘q edi. Bolalar yo‘qmikin, deb tilcha avval o‘ng tomonga, so‘ngra chap tomonga qaradi. Hech bir bola yo‘q edi. Bolalarni qidirib uyining atrofida yugura boshladi(til og‘iz atrofida aylanma harakat qiladi). Birga o‘ynash uchun sherik topdi, sevinganidan sakradi, va tili bilan cho‘lpillatdi tilni tanglayga yopishtirib, uchi bilan cho‘lpillatadi (bolalar tekshiriladi). Tilcha mazza qilib sayr qilganidan so‘ng uyiga ketdi va ikkala eshikni yopdi. Uychasining eshiklari oddiy emas, ikki qavatli. Bular - lablar. Mana yuqorigisi, mana pastkisi (ko‘rsatadi). Lablar ham ko‘p harakat qila oladilar. Mana ular ko‘p harakat qilib jilmayishdi. Kelinglar hammamiz jilmayamiz, so‘ngra ular nimagadur achchiqlandilar va oldinga naychaga o‘xshab cho‘zildilar (tekshirish). So‘ngra lablar biroz ochilib, ikkinchi eshikni ko‘rsatishdi (tarbiyachi tishlarini ko‘rsatadi). Mana yuqorigi tishlar, mana bu pastki tishlar. Hamma eshiklami yopamiz, tilcha juda ham charchadi, uning dam olgisi kelyapti. Jismoniy daqiqa. Bolalar, yana bizning ovozimiz ham bor-a! U ham uychada yashaydi. Biroq uning uychasi og‘izda emas, bo‘yi.ida (ko‘rsatadi). Ba’zan ovoz uxlaydi va sekingina pishillaydi, uning pishillashi eshitilmaydi (tarbiyachi «s» tovushini talaffuz etadi So‘ngra bolalar «s» tovushini talaffuz etadilar.Qo‘llarining orqa tomonini bo‘yinlariga qo‘yib, ovoz uxlayaptimi yoki yo‘qmi, tekshirib ko‘radilar). Ovoz uyqudan turgandan keyin ashula aytadi. U shunday ovozda ashula ay- tadiki, hatto uychaning devorlari titray boshlaydi (bola «z» tovushini bo‘yinga qo‘l kaftining orqa tomonini qo‘yib talaffuz etadi. Bu bilan ovoz uxlayaptimi yoki yo‘qmi, tekshiriladi. Xuddi shu tariqa bolalar ikki - uch marta «s» va «z» tovushini navbatma-navbat talaffuz etadilar va tovush uxlayaptimi yoki ashula aytyaptimi aniqlashadi. Bolalar, bugun biz ko‘p narsalami bilib oldik. Mashg‘ulot bolalarni rag‘batlantirish bilan yakunlanadi. Bolalar bilimini tekshirish va mustahkamlash uchun savollar: Demak, gapirishimiz uchun bizga nimalar yordam beradi? (lablar, til, til uchi, til kuragi, tilning orqa qismi, tishlar, tanglay, tovush)
2-mashg‘ulot: Mavzu: «О» tovushini talaffuz qilish Maqsad: • «О» tovushi bilan tanishtirish. Vazifalar: • «О» tovushini talaffuz qilishga o‘rgatish • «О» tovushining unli tovush ekani haqida tushuncha berish, uning so‘z boshi, o‘rtasi va oxirida kelishini aytish, uning to‘g‘ri talaffuzini o‘rgatish, • «О» tovushli so‘zlar bilan bolalar nutqini boyitish. Kutilayotgan natijalar:. • «О» tovushining unli tovush ekanligini, uning so‘z boshi, o‘rtasi va oxirida kelishini bilib oladilar. • «О» tovushli so‘zlar ayta oladilar. Kerakli jihozlar: • «О» tovushi bor suratlar, kubik: bir tomoniga labning ochiq holati rasmi yopishtirilgan, boshqa tomonlariga unli harflar yopishtirilgan. • Mashg‘ulotning borishi: Tarbiyachi bolalaming tovushlar haqidagi bilimini aniqlash va mustahkamlash uchun savollar beradi. 1 Tovushlami nima qilamiz? (tovushlami talaffuz qilamiz va eshitamiz) Tarbiyachi bolalar javoblarini umumlashtiradi: nutq tovushiari 2 xil bo‘ladi: unli tovushlar va undosh tovushlar, tovushlami ay- tamiz, eshitamiz. Bugun biz «О» unli tovushi bilan tanishamiz. «О» tovushini talaffuz etganimizda quyidagi holat yuz beradi: Lablar aylana shaklida (dumaloqlangan) va bir oz oldinga chiqadi, tishlar dumaloqlangan lablar bilan berkiladi, til ildizi bir oz yuqori- ga ko‘tariladi, yumshoq tanglay tomoqning orqa devoriga siqilgan bo‘lib, burun yo‘llarini yopib turadi, havo oqimi og‘iz bo‘shlig‘i orqali o‘tib ketadi, tovush boylamlari bog‘langan bo‘lib, tebranadi va tovush hosil bo‘ladi. Unli tovushlar to‘siqqa uchramaydi, cho‘ziq aytiladi. Unli tovushni biz qizil rangda belgilaymiz (qizil kvadrat shaklni ko‘rsatiladi). Ku- biklaming (tarbiyachi kubikni ko‘rsatadi) bir tomoniga labning ochiq holati rasmi yopishtirilib belgilanadi. Siz kubiklami o‘ynayotganingizda bilingki, kubikning bir tomoniga labning ochiq holati rasmi yopishtirilib, qolgan tomonlarda harflar ko‘rsatilgan bo‘lsa, demak, bu kubikdagi harflar unli harflar bo‘ladi. Mana qarang, kubikning bir tomoniga labning ochiq holati rasmi yopishtirilib, boshqa tomonida «О» harfi yopishtirilgan. Demak, «О» harfi unli tovush ekanligini bildiradi. Xattaxta tagligiga uy hayvonlari rasmi terib qo‘yiladi (qo‘y, echki, sigir, buzoq, ot) va quyidagicha suhbat orqali ot so‘zi ajratib olinadi. - Uy hayvonlari nomini ayting. (qo‘y, echki, sigir, ot) Ular nima uchun uy hayvonlari deyiladi? (chunki ulami uyda odamlar boqadi, parvarishlaydi) Shu hayvonlaming qaysi biri nomida «О» tovushi bor? Aytib ko‘rib aniqlang-chi? (tarbiyachi o‘zi aytib yordam beradi: o-o-o t.) (Ot so‘zida «О» tovushi bor). - «О» tovushini talaffuz qilib, uning qanday tovush ekanini aniqlang. (o-o-o - о unli tovush ekar.) - Qayerdan bildingiz? ! - «О» tovushi to‘siqqa uchramayapti, cho‘ziq aytilyapti. To‘g‘ri: «О» tovushi cho ziq aytilyapti, unli tovush. Ot so‘zida «О» tovushi so‘zning boshida kelyapti, «О» tovushi so‘z o‘rtasida ham, oxirida ham keladi. Maialan: sado, non. Jismoniy daqiqa. Tarbiyachi bolalarga «Rasmni top» o‘yinini taklif etadi. Buning uchun tarbiyachi bolalami uch guruhga bo‘ladi: 1-guruhga «О» tovushi bilan boshlanadigan predmetlar rasmlarini topish, 2-guruhga «О» tovushi bilan tugaydigan predmetlar rasmlarini, 3-guruhga «О» tovushi so‘z o‘rtasida kelgan predmetlar rasmlarini topish aytiladi, qaysi guruh o‘ylanib, belgilangan muddatda so‘z topa olmasa, o‘yindan chiqadi. O‘yinni oxirigacha davom ettirgan guruh g‘olib sanaladi. Bolalar uchun amaliy ish. Tez aytish: Oqqush ко’Ida suzadi, Oppoq bo‘yin cho‘zadi Mashg‘ulotga faol qatnashgan bolalar rag‘batlantiriladi. Bolalar bilimini tekshirish va mustahkamlash uchun savollar Bugun qaysi tovush bilan tanishdik? U qanday tovush ekan? Bu tovushni nima qilamiz? Biz tovushlami nima uchun o‘rganamiz? Qaysi tovushlar unli tovushlarga kiradi?