Urganch davlat universiteti I. S. Abdullayev

221

---

0 ‘zgaruvc/ti xarajatlar
10
О ‘zgar mas (doimiy) xarajatlar
300000
Kutilayotgan sotish hajmi
50000
Toasteming bir birligini ishlab chiqarish uchun ketadigan xarajatlar 
quyidagicha berilgan:
B ir birlik xarajat = o ‘zgaruvchi xarajat + (o ‘zgarmas xarajat)/(sotish 
hajmi) = 10+300000/50000=16.
Faraz qilaylik, ishlab chiqaruvchi o ‘z mahsulotiga 20% ustama q o‘- 
yishni xohlaydi mahsulot narxi quyidagicha belgilanadi:
M ahsulot narxi=(Bir birlik xarajat)/((l-ustam a qiym ati))=16/(l-
0.2)=20 bundan kelib chiqadiki, korxonaning bir birlik mahsulotdan 
k o ‘radigan foydasi 4 birlikka teng.
K o ‘zlangan foyda normasi olishni ta ’minlaydigan narx belgilash 
usulini q o ‘llaydigan ishlab chiqaruvchilar oldindan ta ’minlaydigan narx 
belgilash usulini qo ‘llaydigan ishlab chiqaruvchilar oldindan sarf etilgan 
kapital uchun muayyan qaytim foiz olishga intiladilar. Bu usul o ‘rtacha 
solishtirma xarajatlami hisoblashga asoslanadi.
Sorisfa x ajm i^ m ag dona
10.3.2-chizma. Zararsizlik va maqsadli foyda tahlili usuli
bo‘yicha narxni aniqlash
Narxni chegaraviy xarajatlar bo'yicha belgilash usulini qo‘llash 
bilan firma mahsulotning qo‘shimcha hajmi birligini bu mahsulotni 
ishlab chiqarishning alohida qiymatida sotadi, bu holda xarajatlaming
222

---

faqat bir qismi qoplanadi, foyda amalga oshmaydi. Narx belgilashning 
ushbu strategiyasi agar firma ishni to ‘xtatish xavfi ostida qolgan 
sharoitda foyda berishi mumkin.
Raqobatga asoslangan holda, narx belgilash strategiyasida raqo- 
batchilaming strategiyasi, mahsuloti narxi bozordagi ulushi kabilar 
hisobga olinadi. Agar iste’molchi kompaniya mahsulotining nafliligini 
raqobatchilarning mahsuloti nafliligiga qaraganda yuqori baholasa 
kompaniya mahsulotiga yuqori narx o'm atishi mumkin, lekin 
iste’molchi kompaniya mahsuloti naflilik darajasini raqobatchinikiga 
qaraganda past baholasa, raqobatchinikiga qaraganda pastroq narx 
belgilash orqali iste’molchi e’tiborini o ‘z m ahsulotiga qaratishi mumkin. 
Kompaniyaning asosiy maqsadi raqobatchilar mahsuloti narxiga 
bog‘langan holda narx belgilash emas, agar kompaniya mahsulot 
nafliligini oshirsa o ‘z-o‘zidan narx ham oshadi.
Bu grafikda yalpi daromad, foyda va jam i xarajatlaming 
sotiladigan mahsulot hajmiga b o g iiq lig i ko‘rsatilgan. Keltirilgan 
chizma m a’lumoti shundan dalolat beradiki, doimiy xarajatlar 300000 
so‘mga teng bo ‘lib, sotiladigan mahsulot hajmiga bog‘liq emas. 
0 ‘zgaruvchan xarajatlar doimiy xarajatlarga qo‘shilib jam i xarajatlami 
tashkil qiladi va uning miqdori sotiladigan mahsulot hajmiga qarab 
o ‘zgarib turadi. Yalpi daromad egri chizig‘ining tikkaligi tovar narxiga 
bog‘liq b o ‘ladi. Bizning misolimizda tovar birligining narxi 20 so‘mga 
teng. Bunday narxda zararsizlikni ta’minlash uchun korxona eng kamida 
30000 tovar birligini sotishi kerak. Shuncha miqdordagi tovar birligining 
har birini 20 so‘mdan sotib, korxona 600000 so‘m tushumga ega bo‘ladi. 
Ana shu k o ‘rsatkich zararsizlik nuqtasiga mos keladi. Maqsad qilib 
qo‘yilgan foydaga erishish uchun korxona sotish hajmini oshirishi zarur. 
Bizning misolimiz bo ‘yicha korxona 200 ming so‘m foyda olishi uchun 
eng kamida 50 ming tovar birligini sotishga erishishi kerak b o‘ladi.