Urganch davlat universiteti I. S. Abdullayev

10.2. Marketingda narx turlari va ularni qo‘Ilashning
o ‘ziga xos xususiyatlari
Barcha tijorat va k o ‘plab notijorat tashkilotlar o ‘zlarining tovarlari 
va xizmatlarining narxini eng asosiylaridan biri sifatida aniqlash muam- 
m osiga duch kelmoqdalar. Baholashda umumiy y o ‘nalishni tanlash, 
sotish hajmini oshirish, tovar ayirboshlash hajmini oshirish, ishlab 
chiqarishni k o ‘paytirish va korxonaning bozor mavqeini mustahkamlash 
maqsadida yangi va mavjud b o ig a n mahsulotlar, ko‘rsatilgan xizmatlar 
narxini aniqlashning asosiy yondashuvi marketing 
asosida ta ’minlanadi. Narxlar kompaniya marketingining asosiy tarkibiy 
qismlaridan biridir. Ular kompaniya faoliyatining boshqa jihatlari bilan 
chambarchas b o g liq , erishilgan tijorat natijalari ko‘p jihatdan narx 
darajasiga b o g liq . Narx, albatta, iste’molchi uchun mahsulot qiymatini
2 1 4

---

idrok etish bilan bog'liq. Yangi mahsulotga o ‘tish paytida xarajatlaming 
asosiy manbalari iste’molchining mahsulot, yetkazib beruvchi, sotib 
olish jarayonining yangi xususiyatlariga muvofiq o ‘zgarishi bilan 
bog‘liq xarajatlar (shu jum ladan psixologik) hisoblanadi. Mahsulot 
tannarxi narx va talabga ta ’sir qiluvchi eng muhim omillardan biridir. 
Mahsulot tannarxi qancha past bo‘lsa, biznes eng yaxshi narxni 
belgilashi kerak. H ar bir kompaniya xarajatlami kamaytirishga intilishi 
kerak. Har bir sotuvchi o ‘zi ishlaydigan mahsulotlaming narxini bilishi 
shart. Xarajatlar biznesmen modelining bir qismidir.Musobaqa. Narxga 
ta ’sir qiluvchi eng kuchli omil. Marketingni yaxshi biladigan bitta 
bilimdon kishi, raqobatchilar narxlami belgilashlarini aytishdi. Bu bilan 
bahslashish qiyin. Raqobat narxga kuchli ta ’sir qiladi: k o ‘proq 
raqobatchilar - past narx va aksincha, kamroq raqobatchilar - k o ‘proq 
narx. Lekin, har doim ham emas. Tashkilotning maqsadlari va strate- 
giyalari. Har bir kompaniya daromadni maksimal darajada oshirishga 
intiladi va buning uchun turli xil mahsulotlar va narxlar bilan mos 
keladigan mahsulot portfelidan foydalanadi. Tashkilotning strategik 
maqsadlariga qarab, tegishli narxlash strategiyasi tanlanadi: yangi 
bozorga kirish, mavjud bo‘lgan talabni rag‘batlantirish. Narxlar strate­
giyasi umumiy strategiyaning maqsadlariga mos kelishi juda muhimdir. 
M aqsadli auditoriya va bozor hajmi. Liderlar va talablam ing umumiy 
soni ham narxga ta ’sir qiladi. Bozor hajmi qanchalik katta b o ‘lsa, u 
yanada jozibali bo‘ladi. Katta bozor k o ‘plab raqobatchilarni jalb qiladi. 
Shuning uchun bozor va uning imkoniyatlarini sinchkovlik bilan 
o ‘rganish narxlami belgilashdan oldin va eng yaxshi variantni tanlashda 
yordam berishi kerak. A n’anaviy ravishda narxga va shunga mos 
ravishda sotish darajasiga ta ’sir qiluvchi boshqa omillar mavjud. Bular 
biznesga ta ’sir qilmaydigan k o ‘rinadi, ammo boshqa tomondan 
bayramlarda chegirmalar kunini yaratish misollari - buning aksini 
k o ‘rsatmoqda. Narxga ta ’sir qiluvchi asosiy omillami bilib, siz maqbul 
narxni belgilashingiz mumkin. Eng maqbul narx - bu korxona yoki 
tashkilot kerakli foyda olish uchun zarur miqdorda daromad oladigan 
xaridorlarni jalb qilishi mumkin b o ‘lgan narx. Ideal holda, bu mahsulot 
arzon narxga ega b o ‘lishi kerak, bu bozorda m a’lum bo ‘lishi, uni 
iste’molchilar yoqtirishi, iste’molchilar uni sotib olishni xohlashlari va u 
barcha raqobatchilarning eng yuqori savdo m aijasiga ega b o ‘lishi kerak. 
Taniqli amerikalik professor va savdo, marketing va biznesni boshqarish
215

---

bo'yicha psixologik va motivatsion kitoblaming muallifi Brayan Treysi 
bu haqida yaxshi hikoya qiladi. Bir kuni, Garvard universitetida turli 
millatlararo 
korporatsiyalarning rahbarlari 
bilan 
uchrashuvda 
u 
tinglovchilardan "narxni kim belgilaydi?" K o ‘pchilik, ularning ichida 
birinchi menejerlar, moliya va tijorat direktorlari, men va men deb javob 
bera boshladilar. Bunga javoban Brayan chuqur adashganliklarini aytdi. 
Raqobatchilar narxlami belgilashadi. A niqrog‘i, raqobat narxlami belgi­
laydi. Shuning uchun narxlami belgilash asoslarini bilish narxlami 
samarali o ‘m atishi va foyda keltirishi mumkin.
Iqtisodiyotda amal qilib turgan barcha narx turlari narx tizimini 
tashkil qiladi. Narxlar tizimida ularning ayrim turlarining iqtisodiy 
mazmunini qisqacha qarab chiqamiz.