Урганч – 2020 маъруза мавзулари ва унинг ҳажми «Тасдиклайман» Кафeдра мудири

НАЗОРАТ УЧУН САВОЛЛАР

1. 
   Шоличилик суғориш тизимлари: таркибий қисмлари, турлари, улардаги гидротехника иншоотлари.
   
2. 
   Шоличилик тизимларида ерларни текислаш хусусиятлари.
   
3. 
   Шоличилик суғориш тизимларидан фойдаланиш.
   
4. 
   Чиқинди сувлардан фойдаланиладиган махсус суғориш тизимларининг турларини кўрсатинг.
   
5. 
   Чиқинди сувлардан фойдаланиладиган махсус суғориш тизимларининг таркибий қисмларини кўрсатинг.
   
6. 
   Чиқинди сувлардан фойдаланиладиган махсус суғориш тизимларида қандай санитария гигиена қоидаларига риоя қилиш талаб этилади?
   
7. 
   Чиқинди сувлардан фойдаланиладиган махсус суғориш тизимларда қўлланиладиган суғориш усулларини кўрсатинг.
   
8. 
   Чиқинди сувлардан фойдаланиладиган махсус суғориш тизимлари ёмғирлатиб суғоришнинг ўзига хос хусусиятларини кўрсатинг.
   
9. 
   Чиқинди сувлардан фойдаланиладиган махсус суғориш тизимларига қўйилган талаблар нималардан иборат?
   

13-мавзу: СУҒОРИШ ТИЗИМЛАРИДА СУВ ИСРОФГАРЧИЛИГИ. ТИЗИМНИНГ ФОЙДАЛИ ИШ КОЭФФИЦИЕНТИ ВА УНИ ОШИРИШ ТАДБИРЛАРИ


Режа:
1.Суғориш тармоқларининг ҳисобий сув сарфи.
2.Суғороиш тизимларининг фойдали иш коэффициенти ва уни ошириш тадбирлари.
3.Сув исрофгарчилиги турлари.
4.Сув исрофгарчилигига қарши кураш тадбирлари.

1. Каналнинг ҳисобий сув сарфи хўжалик сувдан фойдаланиш режаси ва сув манбаининг гидрологик режими ҳамда суғориладиган ерларнинг тупроқ-мелиоратив ҳолатига кўра белгиланади.

Хўжалик суғориш тизимидаги каналларнинг ҳисобий сув сарфи кичик тартибдаги каналлар бўйича талаб этилаётган сув сарфлари миқдорлари йиғиндиси бўйича аниқланади. У суғоришлардан кейин қатор ораларига ишлов бериш тадбирлари билан ўзаро мувофиқлаштирилган суткалик суғорилиши лозим бўлган экин майдонлари бўйича ҳисобланади.
Қишлоқ хўжалиги экинларини ер юзасидан суғоришда суткалик суғориш майдони (F_сут, га) қуйидагича аниқланади:
F_cут= F_ум / t,
бу ерда F_ум – экиннинг умумий майдони, га; t – суғориш давомийлиги, сут.
Fсут майдонни суғориш учун муваққат тармоқ орқали талаб этилаётган сув миқдори (Q_нт, л/сек.) эса қуйидагича ҳисобланади:
Q_нт = (m ∙F_сут) / (t ∙6,4),
бу ерда m – суғориш меъёри, м³/га; t – суғориш давомийлиги, сут.
Муваққат тармоқларда бўладиган сув исрофгарчилигини ҳисобга олган ҳолда унга олиниши лозим бўлган сув миқдори (Q_бр, л/сек.) қуйидагича аниқланади:
Q_бр = Q_нт /η.
Муваққат тармоқнинг фойдали иш коэффициенти (η) унинг 1 км узунлиги учун солиштирма сув исрофгарчилиги (, %) ва тармоқнинг иш узунлиги (L, км) бўйича ҳисобланади, яъни
η = 1 – (∙L / 100).
Участка тақсимлаш каналининг ҳисобий сув сарфи бир вақтда ишловчи муваққат тармоқларнинг сув сарфлари йиғиндисидан иборат бўлади:
Q^ут_нт =  Q^ма_нт.
Алмашлаб экиш даласи учун каналнинг энг кўп (Q^max_нт) ва энг кам (Q^min_нт) ҳисобий сув сарфи қуйидаги ифодалар ёрдамида аниқланади:
Q^mах_нт = q_mах∙F_нт ва Q^min_нт = q_min ∙F_нт,
бу ерда q_mах ва q_min – суғориш гидромодули ординатасининг энг кўп ва энг кам қийматлари, л/сек.; F_нт – алмашлаб экиш даласининг майдони (нетто), га.
Муваққат тармоқлар ва участка тақсимлаш каналида бўладиган исрофгарчиликлар (Q_иср) эътиборга олинган ҳолдаги ҳисобий сув сарфлари эса қуйидагига тенг:
Q^max_бр = Q^max_нт + Q_иср ва Q^min_бр = Q^min_нт + Q_иср.
Хўжалик тақсимлаш каналининг ҳисобий сув сарфи (Q^хт_нт) алмашлаб экиш участкалари, боғ, токзор ва томорқаларга сув тақсимлаш каналларининг сув сарфлари йиғиндисидан иборат бўлади, яъни
Q^хт_нт = Q^ут_нт + Q^бт _нт.
Хўжаликлараро тақсимлаш каналининг сув сарфи (Q^хат_нт) бир вақтда ишловчи хўжалик сув тақсимлагичларининг сув сарфлари йиғиндисига тенг:
Q^хат_нт =Q^хат_нт.
Каналлардан сувнинг оқиши жараёнида унинг маълум бир қисми турли исрофгарчиликларга сарфланади. Шу сабабдан каналга тақсимланиши лозим бўлган сув миқдорини аниқлашда ушбу исрофгарчиликлар ҳисобга олинади, яъни
Q_бр = Q_нт + Q_иср = Q_нт /η,
бу ерда η – каналнинг ФИК.

2. Тизимнинг техник ҳолатини кўрсатувчи асосий катталик – бу унинг фойдали иш коэффициентидир. У тизимга олинаётган сувнинг қанча қисми ишлатилганлиги ва қанча қисми исрофгарчиликларга сарфланишини кўрсатади.

Суғориш тизимининг ФИК канал ўзани тупроғининг механик таркиби, каналнинг сув сарфи, узунлиги, иш даври ва сизот сувларнинг жойлашган чуқурлигига боғлиқ равишда турлича қийматларга эга. Хўжаликлараро суғориш тизимларини ФИК нинг энг катта қийматлари 0,9 га, хўжалик суғориш тизимлариники 0,8 га, суғориш техникасиники эса 0,8 га тенг.
Суғориш тизимлари ва каналларнинг ФИК лари қуйидагича аниқланади:
Канални маълум қисмининг ФИК (η) унинг бош ва охирги қисмларидаги сув сарфлари нисбатига тенг:
η = Q_ох /Q_бош,
бу ерда Q_бош – каналнинг бош қисмидаги сув сарфи, л/сек. ёки м³/сек.; Q_ох – каналнинг охиридаги сув сарфи, л/сек/ ёки м³/сек.
Хўжалик суғориш тизимининг ФИК (η_хст) суғориладиган далаларга узатилган (W_нт, минг м³) ва тизимга олинган сув миқдорлари (W_бр, минг м³) нисбати бўйича аниқланади, яъни
η_хст=W_нт /W_бр.
Хўжалик суғориш тизимининг ФИК, одатда, унинг таркибига кирувчи суғориш тармоқларининг ФИК лари кыпайтмаси орқали ҳисобланади:
η_хст = η_хт∙ η_ут∙η_ма,
бу ерда η_хт – хўжалик тақсимлагичининг ФИК; η_ут – участка тақсимлагичларининг ФИК; η_ма - карта суғориш тармоғи, яъни муваққат ариқнинг ФИК.
Хўжаликлараро суғориш тизимларининг ФИК уни ташкил этувчи тармоқларнинг ФИК лари кўпайтмасига тенг:
η_хаст = η_хат ∙η_хст,
бу ерда η_хат - хўжаликлараро тақсимлаш каналининг ФИК; η_хст – хўжалик суғориш тизимларининг ФИК.
Доимий ишловчи суғориш тармоқларининг ФИК (η_ст)ни сув исрофи қийматлари бўйича аниқлашда эса қуйидаги ифодадан фойдаланилади:
η_ст = 1 – (W_си / W_ос),
бу ерда W_си – маълум вақт мобайнида тармоқдаги сув исрофи миқдори, минг м³; W_ос - тизимга манбадан олинган сув миқдори, минг м³.
Муваққат суғориш тармоқларида сувнинг солиштирма исрофгарчилиги кучли сув ўтказувчанликка эга тупроқ ўзанли доимий каналлардагига қараганда анча юқори бўлади.
Хўжалик суғориш тизимларининг ФИК ни ошириш учун биринчи навбатда тизимнинг барча бўғинларида бўладиган сув исрофгарчиликларини мумкин қадар камайтириш талаб этилади.
Мавжуд суғориш тизимларини такомиллаштириш – каналларнинг ФИК ни ошириш, суғоришни замонавий усулларини татбиқ этиш эвазига тизимнинг ФИК ни 0,50–0,60 дан 0,70–0,85 гача, ЕФК ни 0,40–0,50 дан 0,70–0,85 гача ошириш таъминланади.

3. Суғориш тармоқларида бўладиган сув исрофгарчилиги тармоқнинг ўзани (туби ва деворлари)дан сувни фильтрацияга сарфланиши, сув юзасидан буғланиш, тармоқнинг носозлиги, гидротехника иншоотларининг нотўғри ишлаши, сувни оқова тармоқларига ташлаш, авария ҳолатлари каби сабаблар оқибатида юзага келади. Каналларда бўладиган сув исрофгарчилигининг катта қисмини фильтрация сарфлари, сўнгра техник исрофгарчилик ва буғланишга бўладиган сарфлар ташкил этади. Амалиётда тасдиқланишича, тўшамасиз каналларда фильтрацияга умумий исрофгарчиликнинг 90–95%, буғланишга 2–4% ва техник сабабларга кўра 3–6% сарфланади.

Каналлардан сувни фильтрацияга исроф бўлиш миқдори тупроқнинг сув ўтказувчанлиги (фильтрация коэффициенти), каналнинг иш режими, ишлаш давомийлиги, узунлиги, сув ўтказиш қобилияти (сув сарфи миқдори), гидрогеологик шароитларга боғлиқ. Бу ерда каналнинг, айниқса, ўзаннинг техник ҳолати, уни бегона ўтлар билан қопланганлик даражаси сезиларли роль ўйнайди. Енгил механик таркибли ва сув ўтказувчанлиги кучли бўлган тупроқларда фильтрация сарфи катта, оғир тупроқларда эса, аксинча, кичик бўлади. Тупроқ ўзанли каналларда қурилгандан кейинги дастлабки иш даврида сув исрофи катта қийматга эга бўлиб, кейинчалик ўзаннинг зичланиши ва лойқа чўкиши (кольматаж) натижасида бу миқдор кескин камаяди.
Каналларда илдиз пояли ўсимликларнинг ўсиши ёхуд ер ковловчи жониворлар ҳосил қилган коваклар таъсирида сув исрофгарчилиги ортиши мумкин. Канал ўзани лойқалардан тозаланганда сув исрофи кўпайиб, сўнгра яна лойқа чўкиши билан камаяди. Йилнинг иссиқ даврида исроф миқдори ортиб, куз ва қишда бу қиймат камаяди.
Канал бир хил режимда ишлаганда сув исрофи нисбатан кам бўлади, иш режимининг тез-тез ўзгариб туриши ва, айниқса, каналда сув сарфининг кам бўлиши уни кўпайишига сабаб бўлади.
Канал ўзани сув билан қанчалик кўп тўлдирила бошланса, яъни намиқиш периметрининг ортиши билан сув исрофи кўпайади, сизот сувлар ер юзасига яқин жойлашган бўлса – камаяди.

4. Суғориш тармоқларида бўладиган сув исрофгарчилигини камайтиришда тизимга олинаётган ва сарфланаётган сув миқдорларини қатъий ҳисобга олиш муҳим аҳамият касб этади. Суғоришда экинларни ҳисобий суғориш меъёрларидан ортиқча тақсимланишига йўл қўймаслик, яъни хўжалик сувдан фойдаланиш режасига мувофиқ сув тақсимлашни амалга ошириш талаб этилади. Қишлоқ хўжалиги экинларини суғориш гидромодули графигини табақалаштириш каналлар иш режимини тартибга солиш ва улардан фойдаланишни яхшилашга имкон беради. Суғоришни яхши текисланган йириклаштирилган участкаларда ташкил этиш, ноинженерлик типидаги суғориш тизимларини қайта қуриш майдон бирлигига тўғри келувчи суғориш тармоқларининг солиштирма узунликларини қисқартиришга (ҳозирги кунда республика бўйича 1 га майдон ҳисобига меъёрдаги 20–25 п.м. ўринга 46–49 п.м. ни ташкил этмоқда) ва унинг негизида участка тақсимлагичларининг сув сарфини ошириш эвазига беҳуда исрофни камайтириш учун шароит яратади.

Хўжалик суғориш тизимларида каналларнинг иш давомийлигини камайтириш ва уларнинг сув сарфини табақалаштириш сув исрофгарчилигини камайишини таъминлайди. Сув сарфи кам бўлган кўп сонли каналларни бир вақтда ишлатиш хўжалик суғориш тизимларининг ФИК ни камайишига олиб келади, яъни сув исрофи ортади. Каналлардаги сувнинг сарфи ва оқиш тезлиги камайиши билан исроф миқдори кўпаяди. Суғориш тизимларидаги сув тақсимлаш иншоотларидан сувни оқиб чиқиб ётиши ёки тошишига йўл қўймаслик лозим.
Сув исрофгарчилигига қарши курашда номавсумий давр (куз-қиш ва эрта баҳор ойлари)да суғориш тизимига сув олишни тўхтатиш алоҳида аҳамиятга эга. Бунда сувни каналлардан беҳуда оқишига чек қўйилади.
Cуғориш тизимининг ФИК йўл қўйиладиган миқдорлардан кичик бўлса каналларда сувни фильтрацияга бўладиган сарфига қарши тадбирлар қўлланилади ёки улар темир-бетон новлар ёки қувурлар билан алмаштирилади. Каналлардан сувнинг сизилишига қарши ўзаннинг сув ўтказувчанлигини камайтириш ёки унга сув ўтказмайдиган қопламлар тўшаш орқали курашилади.
Ўзан тупроғининг сув ўтказувчанлиги қуйидаги усулларда камайтирилади: