Урганч – 2020 маъруза мавзулари ва унинг ҳажми «Тасдиклайман» Кафeдра мудири

Суғориш усуллари ва тупроқнинг механик таркибига боғлиқ ҳолда
суғориш меъёрлари, м³/га (Лев В.Т., 1981)

Суғориш усуллари	Тупроқнинг механик таркиби ва ҳажмий массаси, г/см^3
	енгил (1,00–1,20)	ўртача (1,30–1,50)	оғир (1,60–1,70)
Йўлаклаб бостириб	900–1000	1200–1300	1400–1600
Эгатлаб	600–700	800–1000	1100–1200
Тупроқ орасидан	500–600	700–900	1000–1100
Ёмғирлатиб	350–400	400–500	600–700
Томчилатиб	55–60	70–80	90–100

12- жадвал

Ғўзанинг ривожланиш фазалари ва гидрогеологик шароитларга
боғлиқ ҳолда ҳисобий қатлам қалинлиги, м

Сизот сувлар чуқурлиги, м	Ривожланиш фазалари
	гуллашгача	гуллаш-мева тўплаш	пишиш
>3	0,7	0,8–1,2	0,7
2–3	0,7	1	0,7
1–2	0,5–0,7	0,8	0,5–0,7
<1	0,4	0,5	0,4

4. Қишлоқ хўжалиги экинларини суғоришда қуйидаги кўрсаткичлар фарқланади: суғориш давомийлиги, мавсум давомийлиги ва суғоришлар орасидаги давр. Суғориш давомийлиги битта суғоришни ўтказишга сарфланган вақт бўлса, мавсум давомийлиги биринчи суғоришдан охирги суғоришнинг якунигача бўлган даврдир. Маълум бир суғоришдан навбатдаги суғоришгача бўлган давр суғоришлар орасидаги давр деб юритилади.

Суғориш сони (n) ўртача суғориш (m_ўрт) ва мавсумий суғориш (М_нт) меъёрлари бўйича қуйидаги ифода ёрдамида аниқланади:
n = M_нт / m_ўрт.
Қишлоқ хўжалиги экинларини навбатдаги суғоришларнинг календар муддатларини белгилаш учун суғоришлар орасидаги давр аниқланади. У суғоришда бир гектар майдонга берилган сув миқдори ва буғланиш ҳамда транспирацияга бўладиган ўртача суткалик сув сарфлари бўйича ҳисобланади:
Δt = (m_нт+ 10 ∙ а ∙Р + W_ф) / ET,
бу ерда Δt – суғоришлар орасидаги давр, сут.; m_нт – суғориш меъёри (нетто), м³/га; Р – ҳисобий даврда тушадиган ёғин миқдори, мм; а – ёғин сувларидан фойдаланиш коэффициенти; W_ф – суғориш арафасида тупроқнинг ҳисобий қатламидаги критик намликдан юқори бўлган табиий нам захираси, м³/га; ЕТ – ҳисобий даврда сувнинг буғланиш ва транспирацияга сарфи, м³/га∙сут.
Сизот сувлар тупроқ юзасига қанчалик яқин жойлашган бўлса, суғоришда берилган сув ўсимликни шунчалик узоқ муддат таъминлай олади, яъни суғоришлар орасидаги давр узаяди.

5. Қишлоқ хўжалиги экинларини суғориш муддатларини бевосита белгилашнинг қуйидаги усулларидан фойдаланилади:

1) ўсимликнинг физиологик кўрсаткичларига кўра белгилаш (баргларнинг сўриш кучи, барг ҳужайра ширасининг концентрацияси);
2) ўсимликларнинг ташқи белгиларига кўра аниқлаш (барг пластинкаси (япро¾и)нинг рангги ва тургорлик ҳолати, бош поянинг ўсиш ва гуллаш суръатлари);
3) тупроқ намлигига кўра аниқлаш.

1) Баргнинг сўриш кучига кўра суғориш муддатларини белгилаш. Баргнинг сўриш кучи ўсимлик сув режимининг асосий кўрсаткичларидан бири ҳисобланиб, ўсимликнинг сув билан таъминланганлик даражаси хақида тўлиқ маълумот беради.

Баргларнинг сўриш кучи тупроқ намлигига, ўсимлик ярусларида жойлашган ўрнига, куннинг очиқ ёки булутлигига, шамолнинг тезлигига ва ҳавонинг нисбий намлигига боғлиқ ҳолда ўзгариб туради. Шу сабабдан баргларнинг сўриш кучини аниқлаш учун бош поянинг ўсиш нуқтасидан 3–4- барглардан намуналар булутсиз куннинг энг иссиқ даври – соат 12 дан 14 гача олинади. Улардан махсус парма ёрдамида олинган барг доирачалари қанднинг сувдаги турли концент- рациялардаги эритмасига туширилади ва шунга кўра баргларнинг сўриш кучи аниқланади (Шардаков В. С., 1948).
Гуллаш давригача ғўза баргларининг сўриш кучини 11–12 атм. гача, гуллаш-мева тўплаш даврида 13–14 ва пишиш даврида 15–16 атм. гача бўлиши ўсимликнинг сув билан етарли даражада таъминланганлигини билдиради. Ўсиб ривожланишнинг ушбу даврларида сўриш кучининг кўрсатилган қийматларгача кўтарилиши ва ундан ортиб кетиши сув тақчиллиги юзага келганлигини, яъни суғоришни ўтказиш заруриятини кўрсатади.
Шўрланган тупроқлар шароитида сўриш кучининг шўрланмаган ерлардагига нисбатан юқори бўлишини инобатга олган ҳолда бу кўрсаткичлар 2 атм. га оширилади.