|
1. Din. Rimliklarning an’anaviy e’tiqodida totemizm, fetishizm
va animizmning qoldiqlari mavjud edi. Rim dinida urug‘ va oila
e’tiqodlari muhim o‘rin tutar edi. Har bir uyda oila e’tiqodining
markazi o‘choq, bosh oilaning otasi kohin edi. Har bir kishi-
da o‘zining ruhiy homiysi bo‘lib, u erkaklarda geniy, ayollarda
yunona edi. Rimliklarning e’tiqodiga ko‘ra, vafot etgan ajdodlar
xudo-homiylarga aylanar edilar.
Rimliklarda har biri qandaydir bir aniq funksiyani ba-
jaradigan kichik xudolar juda ko‘p edi. Misol uchun, xudo
Forkul uy eshigi qo‘riqchisi, Liment ostona, Kardiya eshik
zulfinlarining qo‘riqchisi edi. Lekin asosiy e’tiqod qilinadigan
qudratli xudolar alohida o‘rin tutar edi. Ularning orasida eng
birinchisi chaqmoq xudosi Yupiter bo‘lib, uning ibodatxona-
si Kapitoliyda Tarkviniy Mag‘rur davrida qurilgan edi. Uning
xotini Yunona nikoh va onalik hamda ayollar homiysi edi.
Ularning qizi Minerva – hunar, san’at va urushlar ma’budasi;
Vesta – fuqarolik jamoasi homiysi va uy o‘chog‘i ma’budasi;
Mars – urush xudosi; Yanus – o‘tmish va kelajak, kirish va
chiqish, boshlanish va tugallanish, ikkiyuzlamachilik xudo-
si; Venera – sevgi va hosildorlik ma’budasi; Serera – ekinlar
va hosil ma’budasi; Neptun – dengiz xudosi; Merkuriy – savdo
va o‘g‘rilar homiysi; Vulkan – temirchilar xudosi; Pluton – na-
rigi dunyo zulmat xudosi; Baxus – vinochilik xudosi; Diana
– oy va ovchilik xudosi; Silvana – o‘rmon xudosi va boshqa-
lar. Rimliklar biror-bir muhim ishni boshlashdan oldin bu
ish to‘g‘risida xudolar irodasini bilmasdan boshlamaganlar.
Shu sababli avgurlar (kohinlar) qushlarning uchishi va o‘zini
574
tutishi, qurbonlikka keltirilgan hayvonlarning ichki organ-
lari (ayniqsa, jigari)ga, yashin chaqnashiga qarab, xudolar-
ning irodasini o‘qiganlar. Har bir toifa ma’lum bir ma’budga
e’tiqod qilgan (suvoriylar – otliq Neptun va Diosnuraga, ple-
beylar Sestsera, liber, liberaga), alohida kasblar (savdogar-
lar – Merkuriyga, hunarmandlar, yozuvchilar, o‘qituvchilar
– Minervaga) sig‘inganlar. Har bir familiya – oila o‘z homiy
xudosiga ega bo‘lgan. Fuqaro diniy marosimlarda ishtirok
etishga majbur edi.
Rim e’tiqodiga etrusk va yunon e’tiqodi qarashlari ham o‘z
ta’sirini o‘tkazdi (Yunona, Minerva, Vulkan). Etrusklardan
hayvonlarning ichki a’zolariga qarab fol ochish o‘zlashtirib
olingan edi. Mil.avv. III asrdan rimliklar o‘z xudolarini yunon
xudolari bilan tenglashtirgan edilar: Yupiter – Zevs, Yunona –
Gera, Minerva – Afina, Mars – Ares, Venera – Afrodita, Serera
– Demetra, Merkuriy – Germes, Baxus – Dionis. Rim e’tiqodi
diniy qonun-qoidalariga rasman rioya qilish bilan cheklan-
gan bo‘lib, chuqur diniy his-tuyg‘udan mutlaq mahrum edi.
Kohinlar odamlar va xudolar o‘rtasidagi vositachi rolni o‘ynar
edilar.
Mil.avv. III–I asrlarda Italiyaga sharqdan Serapis, Isida,
Mitra va boshqa diniy e’tiqodlar kirib keldi. Rim imperiyasi-
ga turli Sharq e’tiqodlari – Misrdan Isida, O‘rta Sharqdan
zardush tiylik ilohi Mitra va boshqa ilohlar kirib keldi. Pompey-
ning sharq yurishlari bilan Mitraga sig‘inish Rim shahri, Bri-
taniya va Dunay bo‘ylarida tarqaldi. Mitraga sig‘inuvchilar
kohinlar boshchiligida jamoalar tuzdilar. G‘orlar va yer osti
galereyalarida Mitraga sajda qilib, uning marosimlari o‘tka-
zildi. Mitraga qurbonlik qilinadigan bunday inshootlar Mitre-
um deb atalib, ular butun imperiya bo‘yicha tarqalgan. Mit-
raga sig‘inish III asrning II yarmida imperatorlar Diokletian
va Maksimian davrida keng tarqaldi. Imperator Maksimian
harbiy yurishlari vaqtida Mitraga davlat homiysi deb hurmat bajo
keltirdi.
Rim jamiyatining mafkuraviy tushkunligi ifodasi sifatida
nasroniylik e’tiqodi milodiy I asrda Rimning Yahudiya provin-
siyasida paydo bo‘ldi va II asrdan tez tarqala boshladi. Eski
diniy e’tiqodlar, ma’bud va ma’budalar, ularning marosimlari
jamiyatning ma’naviy ehtiyojini qondirmadi. Nasroniylik ham
shu tarzda kirib keldi. Yangi e’tiqod dastlab kambag‘allar va
qullar orasida tarqaldi. Uning rasm-rusumlari sodda, tenglik
575
va u dunyoga ishonch bilan odamlarni o‘ziga jalb qilar edi.
Rasmiy hokimiyat nasroniylarga shubha bilan qarab, ularni
ta’qib qildi. II asrdan nasroniylik aholining turli qatlamlari
orasida jadal tarqaldi. Bu e’tiqodning kuchli tashkiloti shakl-
landi. Hukmron tabaqa asta-sekin yangi e’tiqodning davlat
hokimiyatiga foydasini tushunib yetdi va uni rasmiy din sifa-
tida e’tirof etdi. Imperator Konstantin 313-yilda o‘zining Mi-
lan edikti (qonuni) bilan nasroniylik diniga e’tiqod qilishga
ruxsat berdi. Kostantin 330-yilda nasroniylikni qabul qildi.
Imperator Feodosiy 381-yilda nasroniylikni davlat dini deb
e’lon qildi.
Davlat hokimiyati diniy e’tiqodga katta e’tibor berar edi.
Kohinlar davlat xizmatchilari hisoblansa-da, lekin hech qa-
chon qadimgi Sharqdagidek alohida toifaga birlashmagan
edilar. Rimda bir qancha kohinlik kollegiyalari mavjud edi.
Kohinlar elitasi oliy
pontifik (barcha ilohiy va insoniy ishlar
sudyasi), pontifiklar kollegiyasining bevosita rahbari va uch
bosh flamin (ular Yupiter, Mars va Kvelin e’tiqodlarini bosh-
qarar edilar)dan iborat edi. Pontifiklar dastlab 6 ta bo‘lib,
Sezar davrida 16 taga yetdi. Ular diniy marosimlarning qat’iy
bajarilishini nazorat qilar edilar. Oliy pontifik taqvim tuzib,
diniy bayramlar o‘tkazilishiga mas’ul edi. Unga 15 flamin
bo‘ysunib, flaminlar alohida xudolarga qurbonlik keltirar
edilar. Avgurlar fol ochish bilan shug‘ullanar edilar. Rim
diniy kalendarida 70 ga yaqin diniy bayramlar mavjud edi.
Bu bayramlar mo‘l-ko‘l qurbonlik keltirish, marosimlar va
quvnoq tomosha – bazmlar bilan tantanali o‘tkazilar edi. Res-
publikaning oxirida bayramlar bir yilda 115 kunni tashkil
qilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
