Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi



Download 3,16 Mb.
Pdf ko'rish
bet313/345
Sana29.12.2021
Hajmi3,16 Mb.
#84336
1   ...   309   310   311   312   313   314   315   316   ...   345
Bog'liq
jahon tarixi i qism. qadimgi sharq yunoniston rim

2. Ijtimoiy-iqtisodiy hayot. Milodiy II asr Rim imperiyasi-

ning oltin davri hisoblanadi. Bu vaqtda imperiya eng katta 

hududga ega edi. Uning chegaralari shimolda Shotlandiyadan 

janubda Nil ostonalarigacha, g‘arbdan Atlantika qirg‘oqlaridan 

sharqda Fors qo‘ltig‘igacha cho‘zilgan edi. Quldorlik tizimi o‘z 

taraqqiyotining yuqori cho‘qqisiga chiqdi. Ko‘p quldorlik xo‘ja-

liklari bozor uchun mahsulot ishlab chiqarishga o‘tdi. Qullarga 

nisbatan shafqatsiz zulm kuchayib ketdi. 

Bu davrda provinsiyalarning iqtisodiyoti va bu yerdagi sha-

har hayoti o‘z taraqqiyotida yuqori bosqichga ko‘tarildi. Milodiy 

I–II asrlarda O‘rtayer dengizi hududidagi barcha xalqlar tarixda 

birinchi bor yagona ulkan davlat Rim imperiyasi tarkibiga kir-

dilar. Rim provinsiyasiga aylantirilgan alohida davlatlar o‘rta-

sidagi chegaralar tugatildi. Pul tizimlari ma’lum darajada uni-

fikatsiya qilindi. Urushlar va dengiz qaroqchiligi tugatildi. Rim 

imperiyasidagi xalqlar ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining turli 

darajalarida yashar edilar. Misr, Suriya, Kichik Osiyo, Bolqon 

va Makedoniya iqtisodiy va madaniy taraqqiyotning yuqori da-

rajasiga erishdi. Pireney yarim orolidagi va Galliyadagi iberlar, 

kel’tlar, Shimoliy Afrikadagi numidiyaliklar, liviyaliklar, Dunay 

bo‘yidagi pannonlar, illiriyaliklar va mezlar hali arxaik davrning 

so‘nggi bosqichida edilar. 

Rim istilolariga qadar g‘arbiy provinsiyalarda qishloq xo‘jaligi 

qoloq bo‘lib, asosan g‘alla ekilgan. Yerga ishlov berish ibtidoiy 

holatda edi. Apennin yarim oroli aholisi qishloq xo‘jaligining 

rivojlangan shaklini g‘arbiy provinsiyalarga olib kirdilar.

Gall vinolari, ispan zaytun moyi Italiya va yunon navlari bi-

lan raqobat qila boshladi. Imperiya hududida quldorlik xo‘jaligi 

tez rivojlandi. O‘rta va yirik quldor xo‘jaliklari (villa) yetakchi 

o‘ringa chiqdi. Quldorlik xo‘jaliklarida qul mehnatidan keng 

foydalanildi. Barcha provinsiyalarda imperator yer egaligi keng 

tarqaldi. Milodiy II asrda imperator yerlari va xususiy katta 




554

latufundiyalar yetakchi yer egaligi shakli edi. G‘arbiy provinsi-

yalarda o‘rta quldor pomestelari, mayda yer egaligi keng tarqal-

di. Ayniqsa, kichik yer egaligi Pannoniya, Dalmatsiya, Meziya, 

Frakiya va Fokeyada avj oldi.

Afrika provinsiyalarida quldorlik xo‘jaliklarida asosiy ishchi 

kuchi sifatida qullar mehnati keng tarqaldi. Misr imperiyaning 

g‘alla ombori edi. Quldorlik latifundiyalari Galliya va Ispaniyada 

keng tarqalgan bir paytda Ispaniya va Afrikaning sharqiy provin-

siyalarida kolonlar mehnatiga asoslangan latifundiyalar ko‘paydi. 

Qullarga ish qurollari va chek yerlar ajratib berila boshlandi. Le-

kin qul xo‘jayinning mulki bo‘lib qolaverdi. Qulni mulk (pekuliy) 

bilan ta’minlash mil.avv. III asrdayoq ma’lum edi. Endilikda bu 

odatdagi hol bo‘lib qoldi. Qul pekuliydan foydalangan holda o‘ziga 

o‘rinbosar sotib olishi mumkin edi. O‘rinbosar qul uning xo‘ja-

yiniga ishlab berishi kerak edi. Imperiya davrida qullarni ozod-

likka chiqarish kuchaydi. Ozod bo‘lgan qullar o‘z patronlari bi-

lan aloqani uzmas, u homiy-patron bo‘lib qolaverdi. Ozod qullar 

rim fuqaroligi yoki lotin fuqaroligi huquqini olganlar. Lekin ular-

ning bolalari hech qanday cheklovsiz erkin fuqarolar bo‘lganlar. 

Impera tor saroyidagi ozod bo‘lgan qullar maxsus topshiriqlarni 

bajarganlar, hatto yuqori martaba bo‘lgan prokurator etib tayin-

langanlar. Ozod qullar ko‘p hollarda tadbirkorlik bilan shug‘ul-

lanib, boyib ketar edilar. Ular o‘z xo‘jayinlariga zarurat tug‘ilganda 

turli xil xizmatlarni ko‘rsatganlar. Misol uchun, diktator Sullaning 

ozod bo‘lgan quli Xirosogon Rim davlatidagi eng qudratli kishilar-

dan biri bo‘lib, hatto uning oldida senatorlar ham titrab-qaltirar 

edilar. Ammo ko‘pchilik ozod bo‘lgan qullar o‘rta darajadagi mulk-

ka ega bo‘lib, hunarmandchilik va savdo bilan shug‘ullanar ham-

da oshxonalarning egalari edilar. 

Quldor latifundistlar o‘z yerlarini chek yerlarga bo‘lib, kolon-

larga ijaraga berganlar. Milodiy II asrda kolonlar o‘zlari ye-

tishtirgan bug‘doy, tariq, zaytun moyining 1/3 qismini quldor-

ga berishi kerak edi. Bundan tashqari, kolon quldorning yerida 

bir necha kun ishlab berishi kerak edi. Yerga ishlov berish ta-

komillashdi. G‘alla va boshqa ekinlarning, o‘g‘itning yangi nav-

lari joriy qilina boshlandi. Qishloq xo‘jaligi takomillashdi. G‘alla 

latifuniyalarida g‘allani yig‘adigan mexanizm, g‘ildirakli plug, 

suv tegirmoni kashf etildi. Provinsiyalarda shaharlar va sha-

har aholisining o‘sishi, qishloq xo‘jalik mahsulotlarining Italiya 

va imperiyaning boshqa viloyatlariga chiqarish imkoniyatining 



555

paydo bo‘lishi provinsiya qishloq xo‘jaligida yerdan unumli foy-

dalanish va tovar xo‘jaligining kirib kelishi uchun shart-sharoit 

yaratdi.


Quldor xo‘jaligi endilikda bozor bilan yanada yaqin bog‘landi. 

Qishloq xo‘jaligida tovar munosabatlarining rivojlanishi lati-

fundiyalarda hunarmandchilikni vujudga keltirdi. Latifundiya 

egalari kulolchilik, to‘quvchilik, duradgorlik, oshpazlik kabi 

hunarmandchilik ustaxonalarini ochdilar. Ba’zi gall latifundi-

yalarida konlardan temir rudasi qazib olinib, metall ishlab 

chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Milodiy I asrlarda qishloq xo‘jaligi bi-

lan birga, hunarmandchilik va savdo keng rivojlandi. Rim hu-

narmandchiligi uchun Ispaniyadagi qo‘rg‘oshin va mis konlari, 

Galliyaning temir va qalay konlari, Norika, Dalmatsiya, Kiliki-

ya va Kappadokiyaning boy temir konlari xomashyoni yetkazib 

berib turar edi. Ayniqsa, temir rudasini qazib chiqarish keng 

yo‘lga qo‘yildi.

Temir rudasi Norika va Dalmatsiya, Galliya va Ispaniya, 

Kappadokiya va sharqda qazib chiqarildi. Barcha konlar im-

peratorning mulklari bo‘lib, ko‘pincha ijaraga berilar edi. Hu-

narmandchilikning rivojlanishi qul mehnatidan keng foydala-

nish imkoniyatini berdi. Agar o‘tgan asrlarda hunarmandchilik 

ustaxonalarida ishlagan qullar soni 10 tagacha bo‘lsa, milodiy 

II asrda ularning soni 50 taga yetdi.

Hunarmandchilik ustaxonasining kengayishi, mehnat taq-

simotining o‘sishi uning iqtisoslashuvining o‘sishiga olib keldi. 

Ammo hunarmandchilikda erkin mehnat yetakchi rol o‘ynar 

edi. Tog‘-kon ishlarida, qurilish, tosh konlari, marmar konlari-

da qul mehnatidan keng foydalanilar edi. Ustaxonalarda eng 

og‘ir mehnat qullar zimmasida edi. Hunarmandchilik taraqqi-

yoti oshpazlik, g‘isht kuydirish kabi yangi sohalarning paydo 

bo‘lishiga olib keldi. Qurilishda betondan foydalanish keng 

tarqaldi. Milodiy II asrda provinsiyalarda hunarmandchilik, 

ayniqsa, yuksaldi. Bir qancha provinsiyalar o‘z mahsulotlari-

ni boshqa provinsiyalarga, shuningdek, Italiyaga eksport qila 

boshladilar. Ayniqsa, gall shaharlari nihoyatda rivojlandi. Gall 

hunarmandlarining kanop gazlamalari, jun yoping‘ichlar va 

kulolchilik mahsulotlari g‘árbiy provinsiyalar va Italiyada keng 

tarqaldi. Suriya shaharlari esa zarbof gazlamalar, zargarlik 

buyumlari, rangli shisha va gazlamalarni ishlab chiqaradigan 

asosiy markazlarga aylandi. 



556

Milodiy II asrda hunarmandchilik markazlari yarim oroldan 

Shimoliy Italiyaga ko‘çhdi. Puteola, Kapuya, Arretsiya kabi 

an’ánaviy hunarmandchilik markazlari tushkunlikka uchra-

di. Ularning o‘rniga gall provinsiyalari, Norika va Dalmatsiya-

ning temir konlariga yaqin Milan, Akvileya va boshqa hunar-

mandchilik markazlari vujudga keldi. Ayniqsa, Akvileya shahri 

metall buyumlar va qurol-yarog‘, shisha, zargarlik buyumlari, 

cherepitsa ishlab chiqaradigan yirik hunarmandchilik marka-

ziga aylandi.

Milodiy I–II asrlarda barcha provinsiyalarda savdo aloqalari 

keng rivojlandi. Italiya savdogarlari Ispaniya, Suriya, Daki-

ya, Misr, Mavritaniya va Britaniyaga kirib bordilar. Gall kema 

egalari, savdogarlari Italiya, Reyn viloyatlari va ispan provinsi-

yalari bilan faol savdo qildilar. Palmira savdogarlari Dakiya va 

Misrga kirib bordilar. Shaharlarda ko‘plab savdo do‘konlari va 

omborxonalar qurila boshlandi.

Milodiy II asrda Rimda ulkan besh qavatli Trayan bozori qu-

rildi. Savdo-sotiqning rivojlanishi provinsiyaning mahsulot ish-

lab chiqarishining ixtisoslashuviga olib keldi. Ispaniya zaytun 

moyi va vino; Galliya vino, shisha idishlari, jun mahsulotlari; 

Misr  g‘alla,  papirus,  granit,  shisha  buyumlari;  Suriya  vino, 

zarbof gazlamalar va zeb-ziynat buyumlari ishlab chiqarishga 

ixtisoslashgan edi.

Savdogar va hunarmandlar kollegiyalarga birlashdi. Sav-

do  taraqqiyoti  sarroflik  va  sudxo‘rlikning  rivojlanishiga  turtki 

bo‘ldi. Tashqi savdo rimliklar uchun foydali edi. Rim imperiyasi 

Qora dengiz hududlari, Sharqiy Yevropa, Eron, O‘rta Osiyo va 

Hindiston bilan muntazam savdo aloqalarini o‘rnatdi. Milodiy II 

asrda Sharqdan 3 savdo yo‘li O‘rtayer dengizi qirg‘oqlariga bo-

rar edi: 1.Petra – Transiordaniya – Damashq – O‘rtayer dengizi. 

2.Frot – Palmira – Damashq – O‘rtayer dengizi. 3.Hindiston – 

Arabiston – Aleksandriya.

Afrika  provinsiyalaridan  Rim  savdogarlari  Efiopiya,  Mavri-

taniya va hatto Markaziy Afrikagacha kirib bordilar. Imperiya 

davrida yangi tanga – «aureus» zarb qilina boshlandi. O‘ng to-

monida hukmdor-imperator tasviri tushirilgan edi. Rim tilla 

tangasi yuqori baholanar edi. Ko‘p tarqalgan Rim tangalaridan 

biri kumush denariy edi. Milodiy I asrda denariy sof kumush-

dan, milodiy II asrning oxiridan esa mis qo‘shib, tarkibida 50 % 

kumush bilan zarb qilina boshlandi. Mis tanga asosan mahalliy 



557

muomalada foydalanilar edi. Mayda savdoda asosan mis tanga 

sestersiy (4 ass) va dupandiy (2 ass) ishlatilar edi.

Milodiy I-II asrlarda Rim jamiyati quldorlik jamiyati edi.  

Uning asosiy qatlamlari qullar va quldorlar bo‘lib, ulardan 

tashqari mayda ishlab chiqaruvchilar, kichik chek yerlarning 

egalari yoki ijarachilar, kichik hunarmandchilik ustaxonalari 

egalari, mayda savdogarlardan iborat edi. Tabaqalar o‘rtasida 

kuchli ijtimoiy ziddiyatlar mavjud edi. Jamiyatda asosiy ishlab 

chiqaruvchi kuchlar qullar edi. Milodiy I–II asrlargacha quldor-

lik xo‘jaliklarida qullarga bo‘lgan ehtiyoj urushlar natijasida 

qondirilgan edi. Milodiy II asrda istilochilik urushlarining ni-

hoyasiga yetishi qullar oqimining Rimga kelishini keskin ka-

maytirdi. Lekin quldorlik xo‘jaliklarida qul mehnatiga ehtiyoj 

juda kuchli edi. Bu hol qullar narxining keskin o‘sishiga olib 

keldi. Qul mehnatining unumdorligidan manfaatdor quldor-

lar qullarning maishiy turmush sharoitini o‘zgartirishga maj-

bur bo‘ldilar. Qishloq pomestelari va shaharlarda qul cho‘rilar 

soni o‘sib bordi. Qullarga oila qurishga ruxsat berildi va ular 

rag‘batlantirildi.

Qullikda tug‘ilgan bolalar (ular vernlar deb atalgan) biror-bir 

hunarga o‘rgatilgan. Bunday qulning narxi qul bozorlarida 

yuqori edi. Qullarning oila qurishini rag‘batlantirgan quldorlar 

qul oilasi uchun chek yer, mehnat qurollari, kulba, kichikroq 

do‘kon va bir necha qoramol ajratar edilar. Quldor tomonidan 

ajratilgan bunday mulk «pekuliy» deb atalgan. Milodiy I-II asr-

larda pekuliy keng tarqaldi. Quldor sovg‘a qilgan yerini istal-

gan paytida tortib olishi mumkin edi. Qullarning huquqiy hola-

ti ham o‘zgardi. Imperator Adrian qullarni sababsiz o‘ldirishni 

taqiqladi. Milodiy II asrda yerni ijaraga berish va kolonat keng 

tarqaldi.

Mil.avv. I–II asrlarda qullar ozodlikka chiqarila boshlandi. 

Ozod bo‘lgan qullar o‘zlarining sobiq xo‘jayinlari bilan aloqani 

uzmadilar, u patron bo‘lib qolaverdi. Ozod bo‘lgan qullar rim 

fuqaroligi huquqi yoki lotin fuqaroligi huquqini olganlar. Ular-

ning farzandlari hech qanday cheklovsiz ozod fuqaro bo‘lganlar. 

Kolon huquqiy jihatdan erkin kishi bo‘lib, yer egasidan shart-

noma muddati tugagandan so‘ng ketishi mumkin edi. Shartno-

ma, odatda, 5 yil muddatga tuzilgan. Kolon 5 yil davomida qarz 

va boshqa turli majburiyatlar ostida qolib, huquqiy jihatdan o‘z 

yeridan ketishi mumkin emas edi. U noiloj bu yerda uzoq mud-



558

dat ishlagan. Erkin, o‘z yerini yo‘qotgan dehqon, batrak va ozod 

bo‘lgan qul, yerga ishlashga qaytgan shahar plebeyi kolonga 

aylanishi mumkin edi. Yerga biriktirilgan qullar ham kolonga 

aylanar edilar. Kolonatning yana bir manbasi chegara provinsi-

yalarda asir olingan, yerga joylashtirilgan varvarlar edi.




Download 3,16 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   309   310   311   312   313   314   315   316   ...   345




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish