Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

2. Krit madaniyati. Mil.avv. III–II ming yilliklarda Egey den-

gizi orollarida kelib chiqishi sharqdan bo‘lgan krit-miken si-

vilizatsiyasi shakllandi. Bu madaniyat Kritning afsonaviy pod-

shosi nomi bilan Minoy sivilizatsiyasi ham deb ataladi. Krit 

---

332

sivilizatsiyasi hali yunonlar ibtidoiy jamoa davrini boshidan ke-

chirayotgan paytda vujudga kelgan buyuk madaniyat edi. Ular 

yunonlargacha bo‘lgan, yunoncha so‘zlashmagan, o‘z yozuv-

lariga ega xalq bo‘lgan.

 Krit yoki Minoy madaniyati uch davr-

ga: Ilk Minoy (mil.avv. 3000–2300/2100-yillar), O‘rta Minoy 

(2300/2100–1600-yillar) va So‘nggi Minoy (1600–1200-yillar)

ga bo‘linadi.

 Kritning ilk gullab-yashnash davri va uning Egey 

dunyosidagi yetakchiligi mil. avv. III–II ming yilliklarga to‘g‘ri 

keladi. Dastlab orolning janubiy-sharqiy qismi rivojlangan.

O‘rta Minoy davrida Kritda «birinchi saroylar» davri bo‘ldi. 

Knoss, Fest va Malliya kabi shahar markazlari rivojlandi. Krit 

me’morchiligining Kiklad va Ellada sivilizatsiyalaridan ajratib 

turadigan xususiyati, bu saroylarning ulug‘vor qurilgani va sa-

roylardagi nafis freska tasvirlarining yuksak san’at darajasida 

bo‘lganidir. Freska tasviriy san’atining gullab-yashnashi «ik-

kinchi saroylar davriga» (mil.avv. XVII asr) va So‘nggi Minoy 

davriga to‘g‘ri keladi. Krit orolida qudratli davlat tashkil topgan, 

uning kemalari dengizda hukmron bo‘lgan. Krit bilan raqobat 

qiladigan biror-bir davlat bo‘lmagan. Orolning mudofaa devor-

lari bilan o‘rab olinmagani bundan dalolat beradi. O‘rta Minoy 

davri Kritda taxminlarga ko‘ra, yer qimirlashi natijasida halo-

kat bilan tugallandi. Mil.avv. XVII asrda Knoss, Fest, Malliya 

saroylari xarobaga aylandi. 

Ellik yildan so‘ng Krit yana qayta tiklandi va bu yuksalish 

mil.avv. 1400-yillargacha davom etdi. Bu davrda Krit dengizda 

cheksiz hukmronlik qildi. Krit Bolqon yarim oroli, Misr, Iberi-

yaga oliy nav vino, zaytun moyini eksport qildi. Misrdan rangli 

shisha,  fayans;  Kipr  orolidan  mis;  Suriyadan otash; Liviyadan 

qimmatbaho metallar va fil suyagi olib kelindi.

Kritning Egey dengizidagi yangi yetakchiligi mil.avv. 

1700-yildan boshlanib, Knoss va Festda yangi saroylar qu-

rilib, uning devorlari ajoyib freskalar bilan bezatilgan. Ingliz ar-

xeologi Artur Evans Knoss saroyini 40 yil davomida tekshirdi 

va ajoyib san’at namunalarini topdi. Bir necha qavatli saroy 

Kritdagi ulug‘vor inshoot edi. U bir necha marta qayta qurilgan 

bo‘lib, podsho oilasi istiqomatgohi, rasmiy qarorgoh va xo‘ja-

lik inshootlaridan iborat edi. Saroyda ko‘plab xona va zal de-

vorlari did bilan bezatilgan. Krit me’morlari misrliklardan ko-

lonnalar qurish san’atini egalladilar. Ularning tosh saroylarida 

juda yo‘g‘on, lekin kalta kolonnalar mavjud. Devoriy tasvirlarda 

hashamatli kiyingan ayollar va erkaklar, saroy hayoti manzara-

---

333

si, o‘simlik va hayvonlarning hayotiy ko‘rinishlari yuqori da-

rajadagi badiiy usulda tasvirlangan. Krit kulolchiligida badiiy 

san’atning nihoyatda yuksak darajasida shakllangani ko‘rina-

di. Sopol idishlarda tabiatning boy manzaralari mohirona tas-

virlanadi. Bunday tasvirlar ko‘za (amforalar), zaytun yog‘i va 

vino saqlanadigan, bo‘yi 2 m gacha bo‘lgan xum (pifos)larning 

sirtiga chizilgan. 

Krit orolining janubidagi fest katta madaniyat o‘chog‘i bo‘lib, 

Knoss saroyiga o‘xshash ulug‘vor saroy ansambli – uch tosh 

terilgan hovli teatr – 500 kishilik, ziyoratgoh, ibodatxonalar mil.

avv.  2200-yillar  atrofida  qurilgan.  Mil.avv.  XVIII  asrdagi  zilzi-

ladan so‘ng saroy qayta qurilib, kengaytiriladi. Saroy yuqori 

me’morchilik namunasi darajasida bunyod qilingan. Ko‘p sonli 

xonalar, uzun yo‘laklar, devorlari toshdan yo‘nilgan plitkalar 

freska-tasvirlar  bilan  bezatilgan.  Saroy  atrofida  shahar  joy-

lashgan. Mil.avv. 1470-yildagi zilzila festni to‘la vayron qilgan. 

Krit madaniyatining yuqori darajada rivojlanganligining yana 

bir dalili, Knoss saroyidagi bizgacha yetib kelgan raqqosa tas-

virining bir qismidir. Raqqosaning go‘zal qaddi-qomatini na-

fis noziklikda tasvirlanganligidan hayratda qolgan arxeologlar 

uni shartli «parijlik ayol» deb nomladilar. Bu raqqosaning sochi 

o‘ziga xos did bilan ma’lum bir uslubda turmaklangan. Knoss 

saroylaridan topilgan kohinalarning fayans haykalchalarida 

uzun yubka, yarim yalang‘och ko‘krak, nozik yelkalarga tushib 

turgan sochlar tasviri saroyda hukm surgan nozik did, yuksak 

madaniyat dunyosidan dalolat beradi.

Devoriy tasvir-freskalar va Krit xudolar panteonida ayol 

ma’budalarining oldingi o‘rinda turgani, Krit jamiyati hayotida 

ayollarning mavqeyi yuqori darajada bo‘lganini anglatadi. Bun-

dan tashqari, gemma va uzuklarda qalqon tutgan ayol, kabutar 

bilan ma’buda, tog‘ cho‘qqisidagi ma’buda va ikki sher o‘rtasi-

dagi ma’buda tasvirlari buning yaqqol misoli bo‘ladi. 

Freskalarda Krit orolining saroy va diniy hayoti tasvirlari: 

yosh yigit-qizlarning yurishi, gullar orasidan yurib kelayotgan 

hokimning tasviri, qo‘shiq aytib raqs tushayotgan raqqosalar, 

qo‘lida marosim ko‘zalarini ko‘tarib ketayotgan o‘smirlar, Krit-

da diniy ramz sanalgan ikki yoqlama bolta-labris ushlagan ko-

hina kabi tasvirlar aks ettirilgan. 

Taxminlarga ko‘ra, O‘rta Minoy davrida orolning shimoliy 

qismida (poytaxti Knoss) mustaqil sulola, boshqasi janubda 

(poytaxti Fest) hukmronlik qilgan. Hokim oliy kohin vazifasini 

---

334

ham bajargan. So‘nggi Minoy davrida Kritdagi butun hokimiyat 

Knoss hokimlari qo‘liga o‘tadi. Siyosiy hokimiyat tuzilishi bilan 

Sharq despotiyasiga o‘xshash bo‘lgani ehtimoldan xoli emas. 

Podsho yerning oliy egasi bo‘lib, ishlab chiqariladigan moddiy 

ne’matlarning katta qismini tasarruf qilgan. U mamlakatni o‘z 

a’yonlari, yaqinlari yordamida boshqargan. Joylarda podsho 

noiblari boshqaruv ishlarini amalga oshirgan. Krit podsholari 

oliy dunyoviy hokimiyatdan tashqari, diniy hokimiyatga ham ega 

bo‘lganlar. Fukididning ma’lumotlariga ko‘ra, podsho Minos har 9 

yilda Zevs tasviri turgan muqaddas g‘orga borib, uning oldida o‘z 

podsholik boshqaruvi to‘g‘risida hisobot bergan va o‘z hukmron-

ligining navbatdagi muddati uchun yorliq olgan.

Knoss saroyi xarobalari qazib ochilganda, podsho taxti bilan 

taxt turgan inshoot topilgan. Katta zalning ikki tomonida ehti-

mol davlat ishlarini muhokama qilishga to‘planadigan podsho 

kengashi a’zolari o‘tiradigan uzun o‘rindiqlar qo‘yilgan. Devoriy 

tasvirlarda Krit podshosi odatdagi odamlardan ko‘ra, bo‘yi bir 

necha marta baland qilib tasvirlangan.

Knoss saroyida 10 ming taxtachada qadimgi krit yozuvlari 

topildi. A.Evans bu yozuvlarni 30 yil davomida o‘qishga urindi, 

lekin ocha olmadi. U 1940-yil vafot qildi. 1950-yil B-chiziqli yo-

zuv o‘qildi. U Knoss saroyining xo‘jalik hujjatlari edi. Hozirga-

cha B - chiziqli krit yozuvi o‘qilgani yo‘q.

Mil.avv. XVI asrda yunon hali ibtidoiy jamoa davrida yashagan 

paytlarida, Kritda rivojlangan davlat va jamiyat, yozuv, yuqori 

darajadagi madaniyat hamda suv quvuri (vodoprovod) mavjud 

edi. Ushbu ajoyib sivilizatsiyani sharqdan kelgan qandaydir 

xalq yaratgan edi. Krit sivilizatsiyasini yunonlar o‘zlashtirdilar. 

Shu sababli Krit madaniyati Yevropa sivilizatsiyasining asosi 

hisoblanadi.