Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

3. Qadimgi Xitoy tarixi manbalari. Qadimgi Xitoy tarixiga 

oid juda ko‘p aniq davrlashtirilgan yozma yodgorliklar mavjud. 

Bu bizgacha kitob holida yetib kelgan tarixiy asarlardir. Yozma 

manbalar ichida qadimgi Xitoy yilnomalari, eng avvalo, Lu pod-

sholigi davrida tuzilgan, mil.avv. VIII–V asrlar voqealari yoritil-

gan «Chunsyu» yilnomasi muhim ahamiyatga ega. «Chunsyu» 

matni  bilan  an’anaviy  ravishda  uning  muallifi,  qadimgi  Xitoy 

faylasufi Konfutsiy nomi bog‘lanadi.

Yilnomalar bilan yaqin bog‘langan, eng avvalo, «Shanshu» 

(«Shus zin» – Qo‘shiqlar kitobi) nomli kitob va boshqa qadim-

gi Xitoy tarixiy asarlari janridir. Bu asarlarda hukmdorlar va 

ularning yaqinlarini so‘zlari mavjud. Bizgacha yetib kelgan 

«Shanshu» matni qismlarigina haqiqiy deb hisoblash mumkin. 

Chunki bu manbaning ba’zi boblari keyingi davrlarga oid. 

Mil.avv. I asrda qadimgi Xitoyda yangi tarixiy asarlar paydo 

bo‘ldi. Bu asarlar Xitoy tarixnavisligida katta o‘rin tutadi. Ana 

shunday asarlardan biri Sima Syanning (mil.avv. 105–90-yillar-

da yozilgan) «Tarixiy yozishmalar»i edi. Bu asar qadimgi Xitoy 

ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti to‘g‘risida boy ma’lumotlar 

beradi. Sima Syan tari xiy voqealarni  yoritishda kishilar faoli-

yatini bayon qilish usulini tanladi. Sima Syanning tarixnavislik 

usulidan «Xan tarixi» muallifi Gu G‘arbiy Xan (mil.avv. 206-yil) 

sulolasining tarixini yozishda foydalandi. Ban Gu Xitoy tarix-

navisligining yangi «sulolalar tarixi» nomini olgan janr asoschisi 

bo‘ldi. Xitoy tarixini arxeologik o‘rganishda amalga oshirilgan 

---

277

ishlar muhim ahamiyatga ega. Arxeologik qazishmalar natijasi-

da ilk Shan davriga oid Ermitou shahri, Chansha yaqinidan 

boy qabrlar (mil.avv. III asr) topilgan.