Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

SAK-SKIF SIVILIZATSIYASI

1. Sak-skif sivilizatsiyasini o‘rganish manbalari. 2. Aso-

siy siyosiy voqealar. 3. Ijtimoiy hayot. 4. Sak-skif madani-

yati.

1. Sak-skif sivilizatsiyasini o‘rganish manbalari. Eng qa-

dimgi sivilizatsiyalar qatorida sak-skif sivilizatsiyasini o‘rgan-

maslik, insoniyatning eng qadimgi madaniyatining ajralmas 

bir qismini e’tibordan chetda qoldirish yoki uning bir qismini 

unutish demakdir. Chunki mil.avv. II–I ming yilliklardan 

Shimoliy Xitoydan O‘rta Osiyo, Sibir, Oltoy, Uraldan toki Shi-

moliy Qora dengiz, Dnepr bo‘ylarigacha cho‘zilib ketgan be-

poyon cho‘l-dasht, tog‘lik hududlarda yashagan ko‘chmanchi 

sak-skif xalqlari betakror, ulug‘vor sivilizatsiyani yaratdilar. 

Bu sivilizatsiya insoniyatning keyingi taraqqiyotiga, madaniy- 

etnik, siyosiy tuzilishiga katta ta’sir o‘tkazdi. Bu sivilizatsiya 

fanda Buyuk cho‘llar sivilizatsiyasi yoki sak-skif sivilizatsi-

yasi deb nomlanadi. Sak-skif sivilizatsiyasini buyuk cho‘llar-

da yashagan ko‘chmanchi, yarim o‘troq va o‘troq yashagan 

yuzlab etnik birliklar bir necha ming yillar davomida yaratdi-

lar. Sak-skiflarda urug‘-qabila, qabila ittifoqlaridan toki o‘zi-

ga xos mukammal shakllangan davlatlar, davlat birlashma-

lari mavjud bo‘lgan. Lekin ularning barcha shakllarini asosi 

urug‘ edi. Urug‘ni 3-4 avlod vakillari yashagan oilalar tash-

kil  etgan.  Oila  o‘ta  xavfli  muhit,  noqulay  tabiat  sharoitida  

yashay olmas edi. Bir necha patriarxal oilalardan tashkil 

topgan urug‘ o‘z urf-odat, rasm-rusum marosimlari va e’tiqo-

di bilan xavf-xatarga to‘la tashqi muhitga moslashib yasha-

gan. Urug‘ o‘zining saylab qo‘yiladigan oqsoqol-yo‘lboshchisi 

va yaxshi qurollangan jangchilariga ega edi. Vaqt o‘tishi bi-

lan urug‘larda odamlar ko‘payib, o‘tloq yaylovlar tor bo‘lib 

qolganda, katta urug‘dan kichik urug‘ ajralib chiqib, bo‘sh 

yaylovlarni izlagan. Urug‘lar birlashib qabilani, qabilalar bir-

lashib qabilalar ittifoqini tashkil etar edi. Qabilalar ittifoqi 

yo‘lboshchisi birlashgan qabilalarning yig‘ini qurultoylarda 

---

187

odamlari kop va kuchli urug‘dan saylangan. Cho‘l sharoitida 

qabila ittifoqi yo‘lboshchisi yoki podsho mutlaq hukmdor emas 

edi, uning oldida «oqsoqollar kengashi» va xalq yig‘ini mavjud 

edi. Ular o‘ziga xos yuksak bir sivilizatsiyani yaratdilar. Sak-

skif atamasi ilmiy adabiyotda qabul qilingan bo‘lib, yuqorida 

ko‘rsatilgan bepoyon hududlarda yashagan, qon-qarindosh, 

umumiy madaniyatga ega bo‘lgan o‘nlab urug‘, qabila, elat, 

xalqlarning umumiy nomidir. Shimoliy Qora dengiz, Azov 

bo‘yida yashagan qabilalarni antik mualliflar skiflar deb ata-

ganlar.  Antik  mualliflar  Qora  dengizbo‘yi  qabilalarini  bosh-

qa ularga qarindosh qabilalar – saklar, savromatlar, mas-

sagetlar, issedonlardan ajratish uchun skiflar deb ataganlar. 

Skiflar o‘zlarini qanday atagani bizga noma’lum. Sak-skiflar 

tarixi va madaniyati to‘g‘risida Gerodot, Strabon, Katta Pliniy 

va boshqa mualliflar boy ma’lumot beradilar. Sak-skif yozuv-

lari bo‘lgan, lekin saqlanib qolmagan. Shu sababli, ularning 

ijtimoiy-siyosiy tarixi arxeologik qazilma topilmalar asosi-

da o‘rganiladi. Bu topilmalar juda boy, xilma-xil, juda katta 

davrni o‘z ichiga oladi. Birgina Sankt-Peterburg shahridagi 

Ermitaj muzeyida sak-skif madaniyatiga oid 40 mingdan or-

tiq buymlar saqlanadi. 

Yunon tarixchilari Sirdaryoning o‘rta oqimini Tanais deb 

atashgan. Arrianning yozishicha, Sirdaryoni qadimda «Yaksart» 

deb atashgan. Bu qadimgi nom mahalliy sak qabilalari o‘rtasi-

da tarqalgan bo‘lishi ehtimol.

Qadimgi yunon tarixchilarining ma’lumotiga ko‘ra, sobiq 

SSSR ning Yevropa qismida, Qozog‘iston va O‘rta Osiyo, Oltoy 

chegaralarigacha bo‘lgan hududda yashagan barcha ko‘ch-

manchi va o‘troq qabilalarni skiflar degan umumiy nom bilan 

atashgan. Ayrim yunon tarixchilarining asarlaridan shu nar-

sa ma’lumki, yuqorida aytilgan hududlarning turli qismlarida 

yashagan skiflar boshqa-boshqa nomlar bilan atalgan va turli 

tillarda gaplashgan. 

Mil.avv. I ming yillikning o‘rtalarida O‘rta Osiyoda yashagan 

ko‘chmanchi va dehqonlar na yashash tarziga ko‘ra, na til ji-

hatidan hali bir-biridan ajralib ketmagan edi.

O‘rta Osiyoning, shu jumladan, O‘zbekiston hududining mil.

avv. I ming yillik o‘rtalaridagi iqtisodiy-geografik va etnografik 

xaritalari quyidagi ko‘rinishga ega: Girkaniya, Parfiya, Marg‘i-

yona, Baqtriya, Xorazm, So‘g‘d viloyatlari, Gurgon, Murg‘ob, 

---

188

Qunduz, Amudaryo ning quyi oqimi, Zarafshon daryolarining 

vohalarini tashkil qilar edi.

Amudaryo ostonasining quyi tomonida – g‘arbda Sariqamish 

va sharqda Janidaryoda yashagan apasakilar (apasiaki, pasiki, 

abiyalar, skiflar, saka-tiay-tara-darayya) O‘rta Osiyoning janu-

bida saka ravakilar (saka-xaumavaraka, skif-amyurgiyalar va 

boshqalar) yashaganlar. Amudaryo qadimda bir necha nomga 

ega bo‘lgan. Avestoda u «Raxa», «Ranxa» yoki «Aranxa» nomi bi-

lan tilga olinadi. Yunon tarixchilari Gerodotdan boshlab Amu-

daryoni Araks deb ataydilar. Gerodot Araks (Amudaryo)ni 360 

ta kanalga ajralishi, 40 ta tarmog’i botqoqliklar orasida yo‘q 

bo‘lib ketishi, tarmoqlaridan birigina ochiq joylardan oqib borib, 

Kaspiy dengizga quyilishi haqida ma’lumot beradi. 

Sak-skiflarning  kelib  chiqishini  yozma  va  arxeologik  man-

balar ma’lumotlari orqali aniqlashtirish mumkin. Antik mu-

alliflardan Gerodot Shimoliy Qora dengizbo‘yi skiflarining kelib 

chiqishi to‘g‘risida batafsil ma’lumot beradi. Uning ma’lumo-

tiga  ko‘ra,  skiflar  Qora  dengiz  bo‘yiga  Osiyodan  kelganlar  va 

bu yerda yashagan kimmeriy qabilalarini siqib chiqarganlar. 

Yana bir taniqli antik muallif sitsiliyalik Diodor Gerodotning 

fikrini yanada aniqlashtiradi. Diodor skiflar qachonlardir Araks 

(Amudaryo) qirg‘og‘ida yashaydigan zaif xalq bo‘lib, keyinchalik 

kuchayib ketib, Kavkaz oldi va Qora dengizning shimoliy sohi-

lini egallaganlari to‘g‘risida ma’lumot beradi. 

Antik  mualliflar  asarlarida  keltirilgan  ma’lumotlar  orqali 

sak-skif siyosiy tarixi to‘g‘risida tushuncha hosil qilish mum-

kin. Ularning ma’lumotlari sak-skif mifologiyasi asosida kelti-

rildi. Gerodot malika To‘marisning Kayxusravga qarshi ozodlik 

urushini, Polien saklari ning Ahmoniylarga qarshi kurashini 

sak afsona-hikoyalari asosida quradi. Gerodot Doro I ning skif-

lar ustiga yurishining batafsil tasvirini skif hikoyalari asosida 

tuzgan.  Bundan  tashqari,  sak-skiflarning  O‘rta  Osiyo,  Oltoy, 

Sibir, Kavkazorti, Dnepr, Qora dengizbo‘yi cho‘l-dashtlaridagi 

qo‘rg‘on qabrlaridan topilgan boy arxeologik topilmalar sak-skif-

larda davlat tashkiloti shakllanganidan dalolat beradi. Qo‘rg‘on 

qabrlardagi qimmatbaho qurol-aslahalar, noyob toshlar, oltin, 

kumush bilan ziynatlangan xanjar-qilichlar, kamon sadoqlari, 

gilam qoldiqlari sinfiy jamiyat, davlat tashkiloti shakllangani-

dan guvohlik beradi. Doro I ning Behustun yozuvlarida sak 

hukmdori Skunxani tor-mor qilgani (mil.avv. 519-yil), uning 

o‘rniga boshqa podsho tayinlaganini yozib qoldirgan.

---

189

Arxeologik qazishmalar natijasida to‘plangan ma’lumotlar 

antik  mualliflarning  matnlarini  tanqidiy  o‘rganishga  yordam 

beradi. Hozirgi kunda Osiyo va Yevropaning cho‘l-dasht hudud-

laridan juda katta miqdorda to‘plangan boy madaniy topilmalar 

sak-skif madaniyatini yaxlit tasavvur qilishga yordam beradi. 

Sak-skif tili to‘g‘risida ilmiy tadqiqotlar mavjud. Shaxsiy ismlar, 

joylar, hududlar, daryolarning nomlari boshqa tilda yozilgan 

matnlarda saqlanib qolgan. Bu ism va nomlar bilan sak-skif 

tilini olimlar aniqlashga harakat qiladilar. Hozirgi kunda skif 

tili hind-yevropa tillari oilasiga mansubligi e’tirof etiladi. Osiyo 

va Yevropaning bepoyon hududlarida yashagan ko‘chmanchi 

qabila-elatlarning tillari asosida keyingi davrda turkiy til shakl-

langan.  Toponomika  ma’lumotlari  ham  bu  fikrni  tasdiqlaydi. 

Etnik  va  til  jihatidan  sak-skiflar  bir-biriga  qarindosh  bo‘lgan 

Osiyo, Sharqiy Yevropa cho‘l-dashtlarida yashagan ko‘chman-

chi qabila-elat va xalqlarning ulkan konglomerati edi. Ularning 

urf-odat, an’ana, marosimlari mazmunan bir xil, shaklan esa 

turli ko‘rinishda bo‘lgan. Ularning shaklan har xil bo‘lishiga sa-

bab, iqlim, atrof-muhit, joylashgan joyi ta’siri natijasi edi. Ular 

bir tilda, lekin turli shevalarda so‘zlashganlar. Buning dalili 

Osiyo, Yevropa cho‘l-dashtlarida yashagan etnoslarning ism-

lari, geografik nomlarning har xilligidir.